Ховд аймгийн Цэцэг сумын дарга аймгийн төв рүү яаралтай бичиг хүргүүлэх хэрэг гарч хорьж болдоггүй хорин настай Дагаа овогтой Пэлжээг дуудуулсан дагуу Жамсран тайжийн хангал халиун морь унаад Ховд аймгийн захиргаанд яаралтай бичиг хүргэ гэсэн тушаал авч 300 гаруй километр замыг сайн морь, залуу насны аагаар довтолон хүргэхэд, сумын дарга явуулсан бичгийнхээ ар дээр “Энэ нөхрийг цэрэгт явуул” гэж хошуу хүргэснийг бичиг үсэг тайлагдаагүй залуу цэрэгт мордох томилолтоо авснаа яахан мэдэх билээ. Хэзээ хойно дам сонсоход хангал халиун морь хоёрхон хоногийн дараа нутагтаа ирж байлдагч Д.Пэлжээ Орос улсад цэргийн эрдэм сурахаар оджээ.

Угийн сэргэлэн цовоо, малчин ардын хүү Д.Пэлжээ цэргийн албанд бичиг үсэг сурч, соён гэгээрч, 1939 онд ЗХУ–ын цэргийн улс төрийн сургуульд сурч байхад маршал Х.Чойбалсан дуудан ирүүлж, Халх голын Тамсагын 6-р морьт дэвизэд Улс төрийн орлогч комиссараар томилов. Эх орноо хамгаалах ариун үүргээ Монголын Ардын Армийн цэрэг эрсийг Халх голын харанхуй манан бүрхсэн, тэмцлийн цахилгаан бадарсан дайны талбарт, эх нутгийнхаа сөөм ч газрыг дайсанд алдахгүй баатарлаг цэрэг дайчдаа зориг хатуужил, амь биеэ хайрлахгүй тэмцэж, улс төрийн ажилд манлайлан оролцож, алдар гавьяа байгуусаар ялалт авч ирсэн, Монголын ардын армийн дээд удирдлагад маршал Х.Чойбалсан, Армийн генерал Ж.Лхагвасүрэн, улсын баатар Л.Дандар нартай дайны талбараас ялалтын тугаа мандуулан ард олондоо амар амгаланг авч ирсэн билээ.

Цэрэг эрсийн эх орныхоо төлөө нугаршгүй хатан зориг, халуун амь бүлээн цусаа урсгаж, баатарлагаар тулалдсаныг эргэн санахад Ховд аймгийн Цэцэг сумаас авьяаслаг цэргийн домогт комиссар Д.Пэлжээ Алтайн сүрлэг уулсаараа Халх голд хана хэрэм босгосон юм шиг даясныг нэг ч алхам гишгүүлэхгүй бат цайз болон тулалдаж, ялалт авч ирснийг манай ард түмэн хойч үеийн залуус бахархан дурсаж байна. Энх цагийн Дархан хотыг барьж байгуулах их үйлсэд гар бие оролцож, Халх голын байлдаанд амь өрсөж, байлдааны цаг мөчтэй уралдах барилгачдын бахдам хөдөлмөрийн талбар дээр домогт комиссар Д.Пэлжээгийн цог жавхланг “Үнэн” сонины сурвалжлагч Төрийн шагналт нэрт яруу найрагч Ч.Чимэд бахдан бахархаж, үзэг цаашаа шүүрэн авч,

“Саарал шинелээ тайлаагүй

Буурал найз минь хаа байна

Дархан хотын барилга дээр үү

Торгон хилийн зааг дээр үү” хэмээн дайчин нөхрийн тухай дууг зохиож, алдар гавьяагаа дуурсган мөнхжүүлсэн түүхтэй. Дархан хотын Төлөөлөгчийн товчооны даргаар Д.Пэлжээг ажиллахад Зөвлөлт нөхөд, Халх голын байлдааны домогт комиссар албан тушаал хашиж байсныг хүндэтгэн, тусгайлан сайжруулсан орон сууцанд амьдрах санал тавихад хүлээж авалгүй, сайн үйлсээ амин хувийн эрх ашгаар бохирдуулж, буяндаа бузар хийхгүй гэж энгийн иргэдийн амьдардаг олны нэршсэнээр “брак” байшиндаа ач зээ нараараа хүрээлүүлэн, навсгар байрандаа сэтгэл хангалуун байгаагаа аз жаргалд тооцдог байжээ.

Эх орноо хамгаалах ариун дайнд оролцсон олон аавын цэрэг дайчдыг хүмүүжүүлсэн домогт комиссарын энгийн даруу зан чанар, хувийн эрх ашгаа бусдаас дээгүүр тавих, бусдаас дээгүүр онцгойрч ямбалах сэтгэл түүнд хэрэггүйг ойлгосон тэрээр хамт олонтойгоо байхыг илүүд үздэг байлаа. Тэр хаана ч явсан ажил үйлсээрээ, ёс суртахуунаараа үлгэрлэж, ашиг хонжоо, эд хөрөнгө хураах амин хувийн сонирхолгүй төлөв зан чанарыг цэргийн эрдэм эх орноо хамгаалахдаа ойлгож, эх орныхоо газар шорооноос цэлмэг тэнгэр, цэнгэг агаар, тунгалаг ариун гол мөрөн, рашаан булгаас хүн чанар нь бүрэлдсэн бололтой.

Тэрээр цэрэг дайны хатуужил тэсвэрийг ард түмнийхээ сайн сайхан амьдралд түшиг тулгуур амьдралыг хүндэтгэсэн, саруул ирээдүй хойч үе залуучууддаа үлгэрлэн дуурайн дурсагдах хүний дээд мөн чанарыг өөртөө агуулсан ховор хүн байлаа. Халх голын байлдааны олон тулалдаанд гарамгай гавьяа байшуулсан учир 1939 онд БНМАУ-ын Улсын бага хурлын зарлигаар “Эх оронч” цол болон Байлдааны гавьяаны Улаан Тугийн одонгоор шагнагдсан нь тухайн үед Улсын баатар цол бий болоогүй үед хамгийн том төрийн дээд шагнал байж. Монгол Улсын баатар цолтой дүйцэхүйц алдар цол байсан бололтой.

Халх голын байлдаанд гарамгай гавьяа байгуулсан Тамсагийн зургаадугаар морьт девизийн домогт комиссар Дагаагийн Пэлжээ эх орныхоо бүтээн байгуулалтанд нам засгийн даалгасан ажлыг манлайлан гүйцэтгэж, 1956 онд Хөдөлмөрийн гавьяаны Улаан Тугийн Одон, 1971 онд Зөвлөлт Холбоот Улсын Байлдааны гавьяаны Улаан тугийн Одон, 1972 онд Сүхбаатар - ын одон болон Ардын хувьсгалын 50 жил 60 жил 70 жил, Зэвсэгт хүчний 60 жил, Зөвлөлт Холбоот Улсын дөрвөн удаагийн баатар, Жуковын медаль зэрэг төр засгаас түүнийг үнэлж алдаршуулсан юм.

Дархан хотын бүтээн байгуулалтанд оролцож, хүндтэй гавьяа байгуулсан домогт комиссар Дагаагийн Пэлжээ агсны бүтээсэн гавьяа, үлгэрлэсэн журамт амьдрал эх орноо гэсэн сэтгэл, зүтгэл, хатан зоригт мятрашгүй хөдөлмөрлөдөг зан чанар сэтгэл зүрх хайр халамжийг үргэлж бахархан дурсаж, Дарханчууд биднээс Халх голын чөлөөлөх дайны 80 жилийн ойг тохиолдуулан, Монголын төр засаг Эх орныхоо үнэнч хүүд Монгол Улсын Баатар цолоор нэхэн шагнаж, алдар гавьяаг залуу үеийнхэндээ мөнхжүүлэхэд хувь нэмэр оруулах ахмад үеийнхээ яруу алдрыг хойч үедээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн зарлиг мутар, гэгээн саруул орчлон, Монголын ард түмэнд таашаагдах нь дамжиггүй билээ.

ДАРХАН-УУЛ АЙМАГ Т.ӨЛЗИЙТОГТОХ