Бага л идэр наснаасаа Монголын соёл урлагийг гайхан биширч басхүү Соёлын сургуулийг нь төгссөн хүний хувьд дотор нуугдсан битүүхэн омогдлоо хэнтэй ярих вэ хэмээн сэтгэж яваад хавсрага босоо дэвссэн хаврын нэгэн өдөр ахмад уран бүтээлч МУСТАжилтан морин хуурч Халтарын Болдбаатар ахтайгаа нүүр золголдон нөмөртэй газар бие бараадан сууж соёл урлагийн талаар нийцтэй сайхан ярилцлаа.

-Монголын соёл олон мянган жилийн туршид хүндээ “Ачаалсан” соёлын жингийн цуваа байлаа. Одоо Монгол соёл хаана байна?

-Манай Монголчууд эртнээс нааш соёл урлагийн өндөр мэдрэмж, баялаг түүхтэй ард түмэн. Мэндчилгээнээсээ эхлээд гайхамшигтай соёлыг эзэмшсэн түүнийгээ өдөр тутамдаа хэрэглэж чиний хэлснээр ард түмэн нь “Соёлын жин”-гээ тээсээр иржээ. Орчин цагт “Юу байна” гэсэн гуйлгачин мэндтэй болж дээ. Үлгэр домог, бий биелгээ, тууль, дуу хуураараа дамжуулан соёл урлагаа түгээн үр хүүхдээ хүмүүжүүлж ирсэн өндөр соёлтой улс. Суурин орчинд орсноор төвлөрсөн шинжтэй болсон байх. Нутаг нутгийн ёс, зан заншил, ахуй орчин, түүх уламжлал гээд олон зүйлийн учир зүйн холбоотой хөгжиж бас мартагдаж мандаж буурч ирсэн нь ойлгомжтой. Соёл гэдэг бол маш өргөн хүрээтэй үг л дээ. Харилцааны соёл, хоолны соёл, адуу малаа эдлэх соёл гээд өчнөөн зүйл ярьдаг биз дээ. Энэ бүх мартагдаж буй зүйлсээ хэрхэн авч үлдэх, өвлөн уламжлуулах талаар ямар ажил хийгдэж байна вэ гээд бодохоор үнэндээ чамлалттай санагддагийг нуух юун. Манайхан соёл гэхээр зөвхөн урлаг талаас нь ойлгодог тал ажиглагддаг. Соёлын төв гэхээр дуулж хуурддаг, бүжиг явуулдаг газар л гэсэн ойлголттой байдаг нь харамсалтай. Ард түмнээ соён гэгээрүүлэх, авъяасыг нь хөгжүүлэх, чөлөөт цагийг нь үр бүтээлтэй өнгөрүүлэх, тэдний соёлын хэрэгцээг хангаж байх чиг үүрэгтэй байгууллага юм.

-Монгол соёл морин хуурын “Уламж дадал”-ыг хэзээнээс сонирхсон бэ. Урлагийн ямар ямар байгууллагад ажиллаж байв?

-Би Сайншанд хотод төрж Дэлгэрэх суманд өсч өндийсөн хүн. Намайг багад манай нутагт хуургүй айл, хуурддаггүй хүн үгүй гэхэд болно. Морин хуур айл айлын хойморт бурхантай дүйцэн залагдсан цаг байсан даа. Манай Дэлгэрэх хэзээнээсээ хуур, хурд хоёроороо алдартай нутаг л даа. Би ч бас тэр хүмүүсийн зарим нэгийг хүүхэд насандаа харж л байлаа. Утаа исэнд дарагдсан том хуур айлуудын хойморт залаатай л байх. Мань мэтийн хуруу гар бол хүршгүй том хуур байдаг сан. Би 1979 оноос сумынхаа сургуулийн гурван хөвгүүнтэй нийлээд хуур сонирхож эхэлсэн юмдаг. Анх тайз гэдэг “Юм” дээр гарсан үе минь 41 жилийн тэртээх сумын маань тайз байлаа. 1981 онд тэр үеийн Хөгжимт драмын театр буюу одоогийн Д.Данзанравжаагийн нэрэмжит “Саранхөхөө” театрыг “Найман сартай байхад” нь дагалдан хөгжимчнөөр орсноор ажил амьдралын гараагаа эхэлж дээ. Дунд нь гурван жил цэргийн алба хаахдаа ч, Л.Мөрдоржийн нэрэмжит Хилийн Цэргийн Дуу Бүжгийн Чуулгад хөгжимчин, Хилийн цэргийн ангид Хөгжмийн Тусгай Тасгийн дарга, Удирдаач, Дэлгэрэх, Сайхандулаан сумдын Соёлын төвийн эрхлэгч зэрэг алба хашиж байхдаа ч хуураа орхилгүй урлаг хэмээх их өргөөний хойморт нь эс ч гэлээ хатавчинд нь суулгүй явсаар өнөөдрийг хүрлээ дээ.

-Соёлын уламжлалыг хойч үедээ өвлүүлэхэд гадны улсын хараа хяналт нэг хэсэг байлаа. Ардчиллын жилүүдэд Үндэсний агууллагаасаа “няцаж” гадны соёлын өнгөнд хууртаад байх шиг санагддаг?

-Нэгэн үе үндэсний хэлбэртэй социалист агуулгатай соёл урлаг гэж ярьдаг байлаа. Аливаа улс гүрэн бүхэн өөрийн гэсэн өвөрмөц зан заншил, соёл урлагтай байдаг. Хүчирхэг улс нь төв болж бусад нь хүрээ болж явдаг байж л дээ. Дэлхийн урлаг соёлоос суралцаж нутагшуулах нь зүйн хэрэг байх л даа. Гэхдээ өөрийн үндэсний соёл урлагаа хаяж болохгүй. Жишээлбэл, Хятадын хоолны соёлоос суралцаж байна гээд мал амьтныг амьдаар нь шарж тамлаад л, хорхой шавж, сарьсан багваахай барьж идээд л, Солонгосын ч юм уу, Туркийн олон ангит киног телевизийн бүх сувгаараа гаргаад байж болохгүй биз дээ. Тэгэхээр гадны соёл урлагаас суралцах юмаа суралцаж нутагшуулах юмаа л нутагшуулъя л даа. Юу үзэж харах нь хүний эрх боловч бас бодлого хэрэгтэй шүү. Энэ олон цуврал киног зөвхөн нэг сувгаар гаргадаг ч юмуу ямар нэгэн зохицуулалт хийхгүй бол арай дэндүү байна аа. Бас бараа материалын сурталчилгаа гэж нэг юм байна. Нэг кино ч юмуу нэвтрүүлэг үзэхэд л 5-10 минут гараад 20-30 минутын сурталчилгаа явуулах юм. Бараг юу үзэж байснаа мартмаар сурталчилгаа явуулах юм. Энэ бүхнийг л бодлогоор зохицуулах хэрэгтэй. Сонгодог урлаг бол манайд сайн хөгжсөн. Гэхдээ сумын ард иргэдэд симфони ч юмуу дуурь тоглоод ойлгох нь ямар бол. Тэрний оронд үндэсний ардын урлаг, монгол ёс заншил, хэл соёлоо түгээн уламжлуулбал Монгол хүн гэсэн бахархал бий болно оо доо. Би арай том дэлхий, улс орны хэмжээний юм яриад байж ч магадгүй. Надаас тэнэг хүн л дээр суугаад бодлого боловсруулж байв гэж.

-“Соёлт амьтныг ХҮН гэнэ” гэсэн соёлын тодорхойлолт байдаг. Гэтэл соёлт хүндээ үндэсний соёлыг “Нутагшуулна” гэхээр соёл маш их нөлөөтэй зүйл болж таарах нь ээ?

-Соёлын нөлөө маш их шүү. Сайнаар ч муугаар ч нөлөөлнө. Бөөн зовлон зүдгүүр, өвчин зовлон, алаан хядаантай цуврал манай нөхцөлд ёр билгийн талаасаа ч сэтгэхүйн дархлаа талаасаа ч муугаар нөлөөлнө биз дээ. Гэмт хэргийг яаж хийх тухай ч юмуу, хар тамхи, архи дарсыг хэрхэн хэрэглэх талаар бүхэл бүтэн сургалт болохоор юм их гарах юм аа. Ийм зүйл үзсэн хүүхэд ингэж хийдэг юм байна. Ингэж хэрэглэдэг юм байна гээд нэгэн цагт дууриагаад л хийнэ шүү. Тэгэхээр гадны соёлыг маш болгоомжтой хэрэглэх хэрэгтэй байх л даа. Үндэсний соёл бас урлагаа багаас нь мэдрүүлж хөгжүүлснээр Монгол хүн болох хүмүүжлийн асар их нөлөөтэй гэж бодож байна.

-Хуучны Гэгээрлийн яамнаас хойш Монголын соёл, боловсролын бодлого жаахан суларсан шиг санагддаг?

-Боловсрол талдаа бол Гэгээрлийн яам гэж нэрлэх нь зохистой санагддаг. Ард түмнээ гэгээрүүлэх гэсэн утга биз дээ. Соёл талдаа бол манайх чинь тусдаа Соёлын яамтай байсан шүү. Манай соёл урлагийнхан Боловсролын яамтай нийлэхээрээ л айлын шоовдор хүүхэд шиг болдог нь бараг зуршил болсон. Аймаг орон нутгийн удирдлага ч ялгаагүй. Тэгэхээр Соёлын яам тусдаа л байх нь зөв. Заавал нэг яамны хавсарга болгож тавиад байдаг нь ямар учиртай юм бүү мэд. Наад захын соёлд суралцаагүй хүн боловсордоггүй л байхгүй юу. Соёл гэдгийг дан урлаг талаас нь ойлгож болохгүй л дээ. Энэ хоёр тусдаа ойлголт. Манайд соёлын бодлого алдагдсан гэхэд хилсдэхгүй. Яагаад гэвэл дан ганц урлаг талаас нь хараад байгаа учраас...

-Тэгэхээр...?

Хүнтэй яаж харьцах тухай соёлд суралцаагүй хүүхдийг гэгээрүүлэх гээд, боловсруулах гээд муйхарлаад зүтгээд байж болохгүй л дээ. Энэ бүхнийг хүүхэд эхлээд гэрийн хүмүүжлээрээ олж авдаг гэж би боддог. Тэгэхээр зөв бодлого маш чухал гэж бодож байна.

-Ерөнхий суурь мэдлэгээс илүү соёлын ойлголт хувь хүн цаашлаад үндэстний хувьд хэрэгтэй зүйл байх аа?

-Тэгэлгүй яахав улс орны өөрийн гэсэн соёлоо ойлгоогүй, түүнд суралцаагүй хүний суурь мэдлэг нь тийм л байна биз дээ. Манайхан өөрийн хэл соёлдоо сайтар суралцаагүй байж гадны соёлыг даган дууриах хандлага их байна шүү. Гадны соёлд суралцах нь буруу гэж би хэлээд байгаа юм биш л дээ. Суралцах юмаа л суралц. Өөрийн түүх, хэл соёл, зан заншилдаа үнэнч байж төгс суралцах хэрэгтэй л гэсэн санаа. Ингэж байж л Монгол хүн болно. “Монгол гэж хэлэхийн тулд Монголын төлөө цохилох зүрхтэй байх ёстой” гэж ардын баатар Магсаржавын үг байдаг биз дээ. Үүнд гэр бүл, цэцэрлэг сургууль, хэвлэл мэдээлэл, урлаг соёлын байгууллага тун их нөлөөтэй шүү. Цэцэрлэг сургуульд үндэсний ёс заншил, соёл урлагийн хичээл ордог байх хэрэгтэй.

-Манай аймгийн соёлын бодлого ямаршуухан байна гэж та хардаг вэ?

-Аймаг Төр засгийн бодлогоо л хэрэгжүүлнэ шүү дээ. Тэгэхээр ойлгомжтой биз дээ. Уг нь аймаг орон нутаг өөр өөрийн онцлог зан заншил, соёл урлагаа түлхүү барьж хөгжүүлэх бодлого баривал зүйтэй санагдана. Одоо цагийн удирдлага намчирхах, улс төржих нь хэт ихэссэн байна. Талцаад л хэрэлдээд байх юм. Зарим нь юм хийхгүй зарим нь хийснийг нь харлуулна. Нутаг орноо яаж хөгжүүлэх вэ гэхээсээ сонгуульд намаа яаж ялуулах вэ, яаж албан тушаалд хүрэх вэ гэсэн тал нь давамгайлж байна даа. Мэдэхгүй чадахгүй юмаа мэддэг чаддаг мэт дурлаж аваад байх нь хамгийн хорлонтой. Хүн бүхэн л дарга болох сонирхолтой. Дарга л болж байвал тэр боловсрол, мэргэжил хамаагүй бололтой. Тэгэж болохгүй. Тэр дундаа урлаг соёлын ажил бол онцлог ажил шүү. Авъяас, мэдрэмж, мэдлэг, сэтгэл, зүтгэл шаардсан хамтарч хийдэг ажил. Нутаг орноо хөгжүүлнэ гэдэг нь нэг байшин барьчихаад нутгаа хөгжүүлчихлээ гэвэл хэтэрхий өрөөсгөл болно. Хүмүүсийнхээ оюунд соёлын хөрөнгө оруулалт хийх хэрэгтэй. Мэндлэх хүндлэх соёлоосоо эхлээд л хөгжүүлэх хэрэгтэй.

-Соёл урлагийн төлөө зүтгэлтэй уран бүтээлчдийг урмын амьтад даа гээд бас орхимооргүй байгаа юм. Ямарваа нэгэн ёслолын нээлт, хаалтанд урихаас бусад үед Тэд маань хаана явна вэ?

Уран бүтээлч хүн уран бүтээлдээ л жаргадаг. Эцэг эх үр хүүхдээ ялгалгүй хайрлаж харж жаргадагтай нэгэн адил уран бүтээл бүхэндээ л хайртай байдаг. Тэр уран бүтээл нь түмэнд түгэх болоод хэд наслах нь цагийн явдал. Авъяастнуудаа архи уудаг, ааш муутай, манай намын хүн биш гэх мэтээр дэмжиж туслахын оронд нүдний булангаар харсаар байгаад цааш явуулдаг дарга нар их байна л даа. Урлаг соёлын ажилтнууд мөнгөнд биш урмын үгэнд дуртай байдаг юм. Энэ нь тэдний сэтгэхүйн онцлог. Тэрнээсээ өөрөө ч бас таашаал авч амьдардаг сэтгэлгээтэй хүмүүс шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл урмаар амьдардаг гэсэн үг. Уран бүтээлчдийг шагналд дуртай л гэцгээдэг. Тэгэж яривал шагналд дургүй хүн гэж байдаггүй юм. Дотроо шагналд дурлавч гадна өнгөндөө би шагналд дургүй, тэрүүгээр яах юм ч гэх шиг худлаа дүр эсгэгч нар байдаг л юм. Бас авахгүй гээд байхад нь хүчээр өгчихсөн юм шиг ярьдаг нөхдүүд ч байна. Урлаг соёлын ажилтнууд бол хатуу хэлбэл амьдралаа золиосолж ажилладаг хүмүүс. Шагнал авах гэж ажилладаггүй ч гэлээ соёл урлагт насаараа зүтгэж амьдралаа золиослож байгаа хүмүүсийг урамшуулах хэрэгтэй.

-Сумдад Соёлын төв гэсэн таван хүний орон тоотой байгууллага байна. Нутгийн иргэдэд соёл урлагийн үйлчилгээ үзүүлэхэд хүртээмжтэй орон тоо мөн үү?

-Ажил хийдэг газар бол хүртээмжтэй орон тоо биш, хийдэггүй газар бол болно. Яг үнэндээ бол орон тоондоо бус ур чадвартаа байна гэж бодож байна. Юуны түрүүнд соёлын ажилтан гэж хэн бэ гэдэг нь чухал биз. “Соёлын ажилтан гэж бүх төрлийн уран бүтээлийг бүтээн туурвих, соёлын үнэт зүйлийг түгээн дэлгэрүүлэх, сэргээн засварлах, уламжлуулан баяжуулж хөгжүүлэх ажлыг мэргэжлийн түвшинд эрхэлж байгаа хүнийг хэлнэ” гэж томъёолсон байдаг. Тэгэхээр соёлын ажилтнууд маань удирдан зохион байгуулдаг, найруулдаг, хөтлөдөг, бичиг баримтаа боловсруулдаг, мэдлэг туршлагатай, өөрийгөө байнга хөгжүүлдэг, эрэлт хэрэгцээг мэдэрдэг, сурган хүмүүжүүлдэг, сэтгэл зүйч зэрэг олон талын авъяастай мэдлэгтэй хүн байна гэсэн үг.

-Хувь чадварт суурилсан мэргэжил байна шүү дээ?

Манай Соёлын төвийнхөн маань өөрсдийгөө хөгжүүлэхгүй, санаачилгагүй байдал их харагддаг. Өөрсдийгөө хөгжүүлэхгүй хүүхэд залуус, ард иргэдээ хөгжүүлэхгүй зүгээр л “Цаасан буу” хийцгээдэг нь нууц биш. Дээрээс нь баахан мэдээ тайлан нэхээд амар заяа үзүүлэхгүй тал ч бий. Тэгээд л худлаа үнэн баахан “Цаасан буу” хийж явуулаад цалингаа авч байна. Бас энэ юу идэж ууж байна гэх хардлага сэрдлэг ч байдаг. Үгүй дээ, соёлынхонд идэх юм үнэндээ байдаггүй л байхгүй юу. Нааш цаашаа ажил хөөцөлдөөд явах, ганц нэг юм хийлгэхэд төсөв хөрөнгө нь хүрэлцэхгүй өөрсдийнхөө зардлаар л явна шүү дээ. Чадварлаг мэргэжлийн ажилтнуудаар хангагдахгүй байна. Би бүх газрыг хэлээгүй байна. Гэхдээ ихэнх нь тийм байна. Өөрөө соёлын болоод сэтгэлийн боловсрол эзэмшээгүй хүн яаж ард иргэдээ хөгжүүлэх билээ. Шинэ жил, улсын баяр гэх мэт хэдхэн баяраар сумынхаа ардын авъяастнуудыг гуйж түүж концерт тоглосон болоод хааяа нэг нийтийн бүжиг явуулахаас өөр юм хийхгүй байна. Төрөл бүрийн уралдаан тэмцээн явуулъя гэхээр шагналын мөнгө төгрөг нь олдохгүй. Ивээн тэтгэгч олдохгүй, орчин нь бас хэцүү л дээ.

-Дэмжлэгийн асуудал яригдах нь ээ?

-Соёл урлаг бол дээрээсээ дэмжлэгтэй, дороосоо тэтгэгчтэй байж хөгждөг онцлог салбар. Байр савны хувьд ч сайн биш сүүлийн үед “Соёл спортын төв” гэдэг нэртэй болж тэгээд спорт заалны барилга барьж байх юм. Зүгээр л хар ухаанаар бодоход цуурай дарагч байхгүй, бөмбөг тоглоод хөлс үнэртсэн байранд хүн концерт үзээд сууна гээд бод доо. Хөдөөгийн ард түмэн яагаад зориулалтын тохилог сайхан байранд соёл урлагийн үйлчилгээ авч болохгүй гэж. Соёлын төвийнхөн музейн ажилтан, архив бичиг хэргийн ажилтан, нярав гэсэн орон тоонуудаа давхар хийдэг. Тэгэхээр зориулалтын байртай, мэргэжлийн ажилтнуудтай, авъяастай хүмүүсээр л бүрдүүлэх хэрэгтэй дээ. Энэ чинь л бодлого биз дээ.

-Театр, чуулга, соёлын төв гэсэн шат дараалалтай байгууллагын үйл ажиллагааг яаж хардаг вэ?

-Театр, чуулга бол өөрийн гэсэн орон тооны хүмүүсээс бүрдсэн мэргэжлийн урлагийн байгууллага. Тэд бол уран бүтээлээ хийх л үүрэгтэй. Соёлын төв бол гаднаас нь харвал суманд байгаа театр чуулга шиг бодогдох боловч үйл ажиллагаа нь шал өөр л дөө. Тэнд номын сан, музей, урлаг гээд соёлын бүх үйлчилгээг үзүүлэх ёстой. Дээрээс нь соёлын биет болон биет бус өвийг олж илрүүлэх, хадгалж хамгаалах, түгээн дэлгэрүүлэх үүрэг хүлээсэн байгууллага. Наад зах нь түүхэн дурсгалт газруудыг харж хамгаалах, бүртгэлжүүлж баримтжуулах гээд том ажил байдаг. Шатахууны төсөв нь 79 мянган төгрөг байх жишээтэй. Тэр мөнгөөр хэдэн литр бензин хийгээд хэдэн газраар явж болох вэ. Арай л амьдралгүй байгаа биз дээ. Энэ зардлаар хог шороогоо асгах, мод бутаа услах, ус татах гээд олон ажил цаана нь байна. Энэ чинь жилийн турш хэрэглэх мөнгө шүү дээ. Инээдтэй ч юм шиг эмгэнэлтэй ч юм шиг. Соёлын төв өөрийн унаа байхгүй. Хүн гуйж энэ бүгдийг амжуулна шүү дээ. За тэгээд нэг тоглолт хийх гэж бөөн юм болно. Өөрийн ажилчид биш ардын авъяастнуудаа цуглуулж юм хийнэ гэдэг тийм ч амар ажил биш. Тэр хүмүүсийнхээ ажил төрөл, бүх юманд нь захирагдана. “Баярлалаа” гээд тав гурван төгрөг өгье гэхнээ тийм төсөв байхгүй. Тэгэхээр яах уу, өөрийнхөө халаасыг суйлж талархлаа илэрхийлнэ. Аягүй бол төсөв буруу зарцуулсан гэх хардлага сэрдлэгт орно. Энэ бол нийтлэг дүр төрх шүү. Захын суманд энэ ажлыг очоод үзээрэй. Би энэ ажлыг хийж зовлон жаргалыг нь туулж явсны хувьд мэдээд яриад байгаа шүү. Сум орон нь дэмждэг, ард иргэд нь тэтгэдэг нэр нүүртэй сэргэлэн “Соёлын ажилтан”-ууд байдаг л байх.

-Соёлын ойлголт бодлогоор явах ёстой юу, өвлөн уламжлагчийн сэтгэлээр явах ёстой юу?

-Аль алинаар нь явах байх аа. Өвлөн уламжлагчийн сэтгэлийг бодлогоор дэмжих ёстой. Өвлөн уламжлагч хичнээн сэтгэл гаргаад дэмжлэггүй бол яах билээ. Бас дэмжих бодлого нь байгаад өвлөн уламжлагч сэтгэлгүй бол үр дүнд хүрэхгүй. Одоо бол өвлөн уламжлагчийн сэтгэлээр яваад байна. СББӨ-ийг таван ай савд багтаадаг юм байна. Соёлын биет бус өв тээгч гэдэг байсан. Одоо өвлөн уламжлагч гэдэг болсон. Тэгэхээр өөрөө уламжлаад зогсохгүй бусдад уламжлуулах нь чухал болно доо. Нутаг нутгийн ёс, зан заншил, ахуй орчин, түүх уламжлалаа дагаад өөрийн гэсэн арга барилтай өвөрмөц өвлөн уламжлагч нар байдаг. Энэ бүх мартагдаж буй зүйлсээ хэрхэн авч үлдэх, өвлөн уламжлуулах талаар ямар ажил хийгдэж байна вэ гээд бодохоор үнэндээ чамлам. Соёлын биет бус өв гэхээр зөвхөн язгуур урлаг талаас нь хараад байна. “Нүүдэлчин Монгол” гэсэн том наадам 2018 онд Улаанбаатар хотод Хүйн долоон худагт болсон юм даг. Тэнд харж байхад нутаг нутгийн олон сайхан өв харагдаж байсан. Жишээлбэл: Дундговь аймаг гэхэд дөрвөн улирлын гэр барьчихсан тэр дөрвөн улиралдаа хийж бүтээдэг ажил үйл, зан заншил, ахуй орчноо бүрдүүлсэн дуу хууртай найруулга хийсэн байсан. Өмнөговь аймаг түрүүлсэн гээд бод доо. Язгуур урлаг талаасаа бол баруун аймгууд түрүүлнэ биз дээ. Ийм өргөн хүрээтэй наадам болсон. Манайхан бол зөвхөн урлаг талаас нь л оролцсон. Тэгэхээр соёлын биет бус өвөө ямаршуухан хэмжээнд авч үлдэж байна. Хэрхэн өвлөн уламжлуулж байна гэдэг нь тодорхой биз дээ. 1980-аад онд язгуур урлагийн наадам гэж болдог байлаа. 1990-ээд онд ерөөлч магтаалчдын улсын уралдаан болдог байсан. Энэ бол өв соёлоо сэргээх, авч үлдэх, түгээн дэлгэрүүлэх бодлого мөн биз дээ.

-Ямарваа нэгэн баяр, найр, нээлт хаалтын арга хэмжээнд л “хэрэгсэл” мэт оролцдог Соёлын биет бус өвийг өвлөн уламжлагч нараа яаж дэмжвэл зохих вэ?

-Соёлын биет бус өвийг өвлөн уламжлагч гэж хэн бэ гэдгээс эхлэх ёстой болов уу. Нөгөө ерөөлч магтаалч, дууч хуурч, морь бөх цоллооч гээд маш олон төрлөөр өвлөн уламжилсан хүмүүс байна л даа. Тэд нар маань өөр өөрийн нутгийн арга барил, дэг жаягаар олон үеийн турш дамжуулан өвлөн уламжилж ирсэн байдаг. Манай аймгийн Мандах сумын харъяат авъяаслаг хүмүүн Зундуйн Чулуунбаатар маань ерөөлч магтаалчдын Улсын уралдаанд арван удаа завсаргүй түрүүлсэн байдаг. Энэ бол жинхэнэ соёлын биет бус өвийг өвлөн уламжлагч мөн биз. Энэ хүнд хадгалагдан байсан өөрийнх нь бүтээж туурвисан, баяжуулсан, олж цуглуулсан тэр их өвийг авч үлдэх талаар дорвитой юм хийлгүй байсаар тэр хүмүүн бүх юмаа аваад бурханы орноо одох жишээтэй. Өөрийнхөө сэтгэл зүрхээр хэдэн хүүхэд залууст зааж үлдээсэн л байх. Шавь Х.Данзанравжаа, Г.Мөнхзаяа, О.Ууганбаяр зэрэг залуус багахан хэсгийг нь авч үлдсэн дээ. Уг нь бодлого хэрэгжүүлээд байр саваар хангаад, сургалт явуулах орчныг нь бүрдүүлээд, цалинжуулаад, бичлэг зураглал хийгээд тусалж дэмжээд хэдэн залуус бэлдээд авсан бол том өв болох байлаа. Хөдөө орон нутагт соёл урлаг, соёлын биет бус өвийг өвлүүлэн уламжлуулах ажил туйлын хангалтгүй байна. Аль ч суманд очоод хараарай. Нөгөө ерөөл магтаал, хөөмэй, морин хуур, уртын дуугаа өвлүүлэн уламжлуулж түгээн дэлгэрүүлэх ажил хийж байгаа сум бараг байхгүй гэхэд нэг их хилс болохгүй. Найр наадмаа уртын сайхан дуугаараа нээдэг уртын дууч, морин хуурч, лимбэч үгүй болжээ. “Амьд” уртын дууч, морин хуурч асрын өмнө гараад “Түмэн эх”-ийн аялгуун дор хурдан хүлгээ гаргадаг сан. Одоо энэ зан заншил, өв соёл бүрэн устсан гэж хэлж болно. “Түмэн эх”-ийг аялчих хүнийг аль ч сумаас ёстой гэрэлтэй өдөр дэн бариад явсан ч олохгүй. Гайгүй сэтгэлгээтэй нь бичлэгээр уртын дуу, сэтгэмж муутай нь ямар ч хамаагүй морины дуу л тавих юм билээ. Найрын гэрийн хойморт уртын дуу аялаад морин хуураа татчих, ерөөл билгийн хэдэн үгийг ёс журмаар нь хэлчих хүн бараг л олдохгүй. Юу хамаагүй санаанд орсон дуугаа л халамцуу гөлөмцүү, хазгай солгой, буруу зөв аялцгаах болж дээ. Найр наадамд дуулдаг дуулдаггүй дуутай ард түмэн юм сан. Зуны аагим халуунд салхи сэвэлзтэл исгэрдэг хүн ч байхгүй болж. Исгэрэх байтугай идэх шүд нь эрт унаад дуусдаг бололтой. Уг нь уруулын, шүдний исгэрээ гээд зөндөө л төрөл байдаг юм гэнэ лээ.

-Монгол үндэстэн оршин байгаа цагт үндэсний язгуур эрх ашиг, соёл уламжлал гэж баймаар. Хэдэн ахмад уран бүтээлчдийн халаглал баймааргүй санагдана?

-Нутгийн ардын дууг олж цуглуулаад, ном бүтээл болгон бүтээн туурвиж яваа ахмад уран бүтээлч Сайхандулаан сумын харъяат Нанзадын Лантуу гуай маань 80 насыг хэдийнээ даваад явж байна. Энэ хүнд тэтгэврийн хэд дээр нь нэмэр болох тав гурван төгрөг өгөөд заалгаж зуруулаад авбал мөн ч их юм бий дээ. Амьд ахуйд нь тэр нутгийн тэгээд өөрийнх нь арга барилаар нь авч үлдэх нь чухал. Тэрнээс ном товхимол дээрээс бол яахав сурч болно л доо. Яг тэр хүн шиг арга барилаар дуулах, хөгжимдөх бол өөр асуудал шүү. Өвлөн уламжлах гэдэг бол тэрийг л хэлдэг гэж би мунхаглан боддог. Тэр хүн өөрөө л гүйж байгаагаас бус дэмжихгүй л байна. Уртын дууч Чимиддоржийн Цэрэндэжид гэх бүсгүй мөн л хэдэн хүүхэд залууст өөрийн сэтгэл зүрхээр хэдэн уртын дуу зааж сургаж байх шив дээ. Бас л дэмжихгүй л байна. Миний хувьд бол 41 жил морин хуур оролдож байгаа хүн. Анх 41 жилийн өмнө сумынхаа тайзан дээр гарч улмаар мэргэжлийн урлагийн газар ажиллаж хоёр ч суманд соёлын төвийн эрхлэгчийн алба хашиж 200-аад хүнд морин хуурын анхны мэдэгдэхүүн олгож энэ соёлын биет бус өвийг өвлөн уламжлуулж түгээн дэлгэрүүлэхийг зорьж яваа ахмад уран бүтээлч хүн. Ёстой нөгөө сурсан нь бага ч харсан нь их гэдэг шиг л юм даа. Би ч мөн хэдэн хүнд морин хуур сургачихсан гэж бодон гадаад дотоодын хүмүүстэй зууралдаж л явна. Дэмжих янзгүй ээ. Ерөөл магтаал, исгэрээ бол бүр ярих юм байхгүй ээ. З.Чулуунбаатарын хэдэн шавь нар л бага боловч уламжлан авч үлдсэн. Одоо хойч үедээ үндэсний урлаг соёлоо өвлүүлэх ажлыг цогц бодлого гаргаад хийвэл сайн сан. Үнэгүй юм хүндгүй байдаг юм. Би яагаад хүнд үнэгүй юм заах ёстой юм. Би авъяасын талхаа худалдаж байгаа хэлбэр биз дээ. Тэр өчүүхэн талхаар тэр хүн насан туршдаа хоолоо олж идэх ч магад шүү дээ. Би ч өөрөө багш нарынхаа өгсөн авъяасын талхаар 40 жил хоолоо олж идэж яваа хүн. Надад өөр хийж чадах юм байхгүй. Миний өчүүхэн авъяасын очийг бадрааж өгсөн Ч.Банзрагч, Д.Нацагдорж, Г.Баатар, Л.Гантөмөр, Т.Эрдэнэ-Очир гээд олон багш нарынхаа ачийг яахан мартах билээ. Мөн “Саран хөхөө” театр, Хилийн Цэргийн Дуу Бүжгийн Чуулгын үе үеийн уран бүтээлчиддээ талархаж явдгаа хэлэх ёстой. Тэрнээс гадна олон арван ардын авъяастан ахмадуудаа мартах учиргүй ээ.

-Хоёулаа нэлээн бухимдалтай ярилцлага хийлээ. Монголын маань соёл урлаг мандан бадрах болтугай.

-Болтугай.

ЭХ СУРВАЛЖ:ӨНӨӨДРИЙН ЯЛАЛТ

Э.ЭРДЭНЭДАЛАЙ