Эдийн засагч Г.Энхнасттай ярилцлаа

-Сайна байна уу. Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцлага өгч байгаад баярлалаа. Өмнө таньтай хоршоолсон банкны талаар ярилцаж байхдаа хэрэглэгчдийн хоршоолол маш өргөн хүрээтэй болохыг мэдэж авсан?

-Баярлалаа. Танай хамт олон үнэхээр соргог байна шүү. Өнөөдөр бид хэт их мэдээллийн орчинд амьдарч, баргийн юм сонин биш болсон цаг. Хэрэгтэй, зөв мэдээллүүд тэр бүр анзаарагдахгүй, олон нийтэд хүрэхгүй элдэв дуулиант хэрэг, сенсаациудад нам даруулж байна. Гэтэл нийгэм улам л уналтанд орж, хүмүүс улам их стрессдэх боллоо. Энэ дунд үнийн өсөлт гэдэг мангас онцгой байр суурь эзлэнэ. Энэ мангас биднийг маш ихээр хямрааж, амьдарлыг туйлдуулсаар гучин жил боллоо. Байдал хэвээрээ л байна. Бензин шатахууны үнэ, мах гурил, өргөн хэрэглээний үнийн өсөлт өнөөдөрч бидний амьдралыг дордуулсаар байна. Үнэндээ Монголчуудын хамгийн том дайсан бол үнийн өсөлт. Үүнийг уламжлалт “зах зээлийн зарчим” гэдгээр шийдэж чадахгүй нь тодорхой болсон. Шийдэх байсан бол шийдэхээр цаг хугацаа өнгөрлөө. Үнийн өсөлт гэдэг мангасыг дарах магадгүй цор ганц шийдэл нь “Хэрэглэгчдийн хоршоолол” гэж харж байна.

-Хэрэглэгчдийн хоршоолол үнэхээр үнийн өсөлтийг дарах боломжтой юу?

-Тиймээ бүрэн боломжтой. Хэрэглэгчид, үйчлүүлэгчид бизнесийн байгууллагаа өөрсдөө байгуулж, өөрсдөө ажиллуулж, өөрсдөө хянаж байгаа учраас үнийн өсөлтийг хазаарлах боломж бидний гарт ороод ирж байна. Жишээлбэл бензиний үнийн өсөлтийг бид хянах бүрэн боломжтой. Өнөөдөр бид хянаж чадаж байна уу?

- Үгүй?

-Төр засаг нь нөгөө хэдэн монополь компаний эздийг гуйгаад, царайчлаад, тэдэнд татварын хөнгөлөлт үзүүлээд, бүр татвар тэглээд ч нэмэр болсонгүй. Хэдэн зуун тэрбумын хүүгүй шахам зээл өгөөд ч байдал ер дээрсэнгүй. Энэ байдал гучин жил ужгирч байна. Гучин жил гэдэг урт хугацаа. Цаашдаа энэ хэвээр яваад бүтэхгүй. Энэ шийдэл биш нь тодорхой байна. Тиймээс үүнийг шийдэхэд хэрэглэгчдийн хоршооллыг ашиглах цаг болжээ. Шатахууны худалдаанд хэрэглэгчид өөрсдийн бизнесийн байгууллагаа байгуулж, нөгөө хэдэн монополь компаниудтай өрсөлдөнө. Төр засаг ч шатахууны үнийг зохицуулах гэж үйлээ үзэх шаардлагагүй болно.

- Тийм шүү. Төр нефтийн компаниудыг хүчрэхгүй байна?

-Бензин шатахууны үнэ сүүлдээ зах зээлийн утгаа алдаж улс төрийн хэрэгсэл болтолоо гажуудлаа. Шатахуун импортлогч компаниудтай учраа олохгүй, эвтэйхэн байхгүй бол Засгийн газар, Ерөнхий сайдын суудал ганхах хэмжээний улс төрийн шахалт үзүүлдэг болсон. Үүний нэг баталгаа нь өнөөдөр дэлхийн зах зээлд, ОХУ-д шатахууны үнэ буусан байна. Гэтэл манайд эсрэгээр 200 төгрөгөөр огцом нэмчихлээ. Засгийн газар үнээ буулга гээд шахаад, шаардаад нөгөөдүүл нь хөдөлж өгдөггүй. Ингэж бухын хүзүү гаргаж байгаа нь том шуналаас гадна том улс төрийн ашиг сонирхол байна гэж харж байна. Магадгүй Засаг унагах том тоглоомын нэг хэсэг байж болох. Нийгмийн уур бухимдал дээд цэгтээ хүрвэл Засаг унагах хөрс суурь бүрддэг. Одоо энэ бүхнийг зөв гольдролд нь оруулж, засах цаг болжээ.

-Харин тийн. Санал нэг байна. Зорилго нь, санаа нь маш зөв зүйтэй санагдлаа. Гэвч яаж хэрэгжихийг нэг сайн ойлгохгүй байна. Хэрэглэгчид яаж өөрсдийн хоршоолсон байгууллагаа байгуулах вэ?

-Хамгийн чухал асуулт асуулаа. Жижиг хоршооллууд яаж үндэсний хэмжээний цаашлаад дэлхийн хэмжээний том бизнесийн байгууллагууд болоод байна гэхээр 2-3 түвшиний зохион байгуулалтыг ашигладаг. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр хоршооллууд нэгддэг. Тэд нэгдэж толгой байгууллагаа бий болгодог. Жишээ нь Швейцарийн хамгийн том худалдааны сүлжээ “Мигрос” групп хоёр түвшиний зохион байгуулалт ашигладаг. Нийтдээ хоёр сая гишүүд нь арван том хоршооллыг бүрдүүлдэг. Энэ нь анхан шатны зохион байгуулалт юм. Хоршооллууд тус бүрдээ бие даасан төлөөлөгчдийн хуралтай, төлөөлөн удирдах зөвлөлтэй, түүнээс томилогддог гүйцэтгэх удирдлагатай. Гүйцэх удирдлага нь хоршооллоо удирдан үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Үүний дараа эдгээр арван хоршоолол нэгдэж дундаасаа толгой байгууллагаа бий болгодог. Энэ бол хоршооллын зохион байгуулалтын хоёр дахь түвшин юм. Хоршооллууд өөрсдийн төлөөлөгчдөө толгой байгууллага буюу “Федерацийн Төлөөлөгчдийн Ассемблей”- д илгээнэ. Энэ ассемблей нийтдээ 111 төлөөлөгчидтэй. Ассемблейгээс 23 хүнийг Захирлуудын Зөвлөлд сонгодог. Захирлуудын Зөвлөлөөс Гүйцэтгэх удирдлагыг томилдог. Гүйцэтгэх удирдлага “Мигрос”-ийн толгой байгууллагыг удирддаг.

-Сонирхолтой юмаа. Надад бол холбоо, төрийн бус байгууллага ч юм шиг санагдлаа?

-Таны хэлсэн үнээн. Хоршоолол бол хоёрдмол шинжтэй. Нэг талаас энэ бол бизнесийн байгууллага. Нөгөөр талаар энэ бол төрийн бус байгууллага холбоо шүү дээ.

- Нөгөө талаар гэснээс. Энэ бидний мэдэх компаниас их өөр зүйл бололтой?

Тиймээ тэс өөр. Тэс өөр гэдэг нь үндэс сууриаараа ялгаатай учраас. Та бидний мэдэх компаний эздүүд нь хөрөнгө оруулсан мөнгөтэй хүмүүс байдаг. Харин хэрэглэгчдийн хоршоололд бизнесийн эздүүд нь хэрэглэгч, үйлчлүүлэгч нар өөрсдөө байдаг. Нэг талаар хэрэглэгч, үйлчлүүлэгч нөгөө талаар тухайн бизнесийн байгууллагынхаа эздүүд байдаг. Энэ бас л хоёрдмол шинжтэй байгаа биз.

- Тиймээ. Их сонин логик байх шиг?

-Гайхах чинь аргагүй ээ. Манайд бол бизнесийн энэ загвар үнэхээр танил биш. Үл бүтэх зүйл шиг л санагдаж байгаа. Гэхдээ аз болоход дэлхийгээр дүүрэн баримт нотолгоо байна.

- За тэгвэл би үл итгэгчийн хувиар асууя. Дэлхийд хэрэглэгчдийн хоршоолол ямар байдалтай байна өнөөдөр?

-Ярилцаж байгаа зүйлтэй холбоотойгоор нь зөвхөн худалдааны салбарт ямар байгааг товчхон хэлье. Швейцари улсад хамгийн том худалдааны сүлжээ нь “Мигрос”, “Күүпсвийз” хоршоолсон групп байна. Энэ хоёр хоршоолсон байгууллага Швейцарийн худалдааны салбарын 56 хувийг эзлэж байна.Сингапур улсад хамгийн том худалдааны сүлжээ нь “Фэйрпрайс” хоршоолсон байгууллага байна. Энэ улсын худалдааны салбарын 55 хувийг атгаж байна. Финляндын хамгийн том хамгийн том худалдааны сүлжээ нь “Эс -Групп” хоршоолсон байгууллага байна. Финляндын зах зээлийн 46 хувийг атгаж байна. “Эс-Групп”-ийг хоёр сая үйлчлүүлэгч нь өмчилж байна. Түүнээс хэн нэгэн том мөнгөтэй хүн биш. Цааш нь Дани улсад “ДФБ” номер нэг, Италид “Күүп Италиа” номер нэг, Норвегид “Күүп Норге” номер нэг, Эстонид “Күүп Эстониа” номер нэг, Словакт “Жеднота” номер нэг, Вьетнамд “Сайгон Күүпс” номер нэг. Хамгийн том худалдааны сүлжээнүүд энэ. Үүнээс гадна Шведэд номер хоёр худалдааны сүлжээ нь “КФ” хоршоолсон байгууллага. Унгарт номер хоёр худалдааны сүлжээ нь “Күүп Унгари”. Израйлд номер гурав худалдааны сүлжээ нь “Күүп Израйл”, Испанид номер дөрөв, Их Британид номер тав худалдааны сүлжээ нь хоршоолсон байгууллагууд байна.

- Үнэхээр гайхалтай юмаа?

-Өөр дэлхийн олон оронд хэрэглэгчдийн хоршооллууд амжилттай хөгжиж байгаа. Америк, Канад, Япон, Украйн, Болгар, Аргентин гэх мэт.

-Манайд бол ийм байгууллага маш хэрэгтэй санагдаж байна. Хүнсний үнэ өдөр ирэх тусам өсч байна. Та энэ загварыг судалсан хүний хувьд Монголдоо хэрэглэгчдийн хоршооллыг байгуулахгүй юм уу?

-Энэ чиглэлээр ажиллах бодол байна. Юуны өмнө хэрэглэгчдийн хоршоололоо нөхдийн хамт байгуулаад, түүнийгээ жишиг загвар болгохын төлөө ажиллаад үзэе. Энэ бол хэн нэгэн мөнгөтэй хүн ганцаараа эсвэл хэсэг хүний хийх ажил биш. Хэрэглэгчид өөрсдийнхөө эрх ашгийн төлөө хийх ажил. Тиймээс олуулаа нэгдэж нэгэн том зорилгын төлөө ажиллая. Хэн нэгэнд найдаж биш өөрсөддөө итгэж бүтээе. Дэлхийд болсон зүйлийг яагаад Монголд болохгүй гэж. Болгох ёстой.

-Тийм шүү. Би ч худалдан авагч, үйлчүүлэгч. Дэмжиж байна?

-Нэг зүйлийг сайн ойлгоосой. Энэ тэнд хэсэг бүлэг хэрэглэгчдийн хоршооллууд байгуулагдаж болно. Гэхдээ ийм байдлаар бид амжилтанд хүрэхгүй. Ийм байдлаар “Номин”, “Миний дэлгүүр” зэрэг хүчирхэг том компаниудтай өрсөлдөж чадахгүй. Харин нийтээр нэгдэж байж амжилтанд хүрнэ. Монгол орны өнцөг булан бүрт хэрэглэгчид өөрсдийн дэлгүүрээ байгуулаарай. Үүний дараа дундаа толгой бизнесийн байгууллагаа байгуулна. Энэ толгой байгууллага нь нэг хоршоолол хийж чадахгүй ажлийг хийх үүрэг гүйцэтгэх юм. Хэрэглэгчдийн хоршооллууд нэгэн дээвэр дор орсоноор бараа, бүтээгдэхүүний хангалт, нийлүүлэлт дээр маш том давуу тал бий болгоно. Нэгэн дээвэр дор нэгдсэнээр маркетинг, брэндингийн маш том давуу тал бий болно. Нэгэн дээвэр дор нэгдсэнээр бараа бүтээгдэхүүний түгээлт, тээвэр ложистикийн маш том давуу тал бий болгож чадна.

-Тал талд л зэрэг зэрэг дэлгүүрүүдээ байгуулах хэрэг үү?

Тиймээ. Зэрэг зэрэг л байгуулах хэрэгтэй. Хүмүүсийг өөрсдийн хоршооллуудаа байгуулахад нь туслах, зохион байгуулах, сургах хэрэгтэй. Үүнийг хэрэгжүүлэх “Төслийн нэгж” байгуулаад явах бодолтой байна.

-Зөв зөв. Уучлаарай яриаг чинь тасалдуулчих уу. Та түрүү ярианы эхэнд бензиний үнийн өсөлт яриад эхэлсэн, одоо дэлгүүрийн тухай яриад эхэлллээ?

--Өө уучлаарай толгой чинь эргүүлсэнд. Тэгэхээр их тодорхой хэлье. Дэлгүүр, бензин хоёр нэг л зүйл. Дэлгүүрт хүнс, бараа зардаг. ШТС-д бензин зардаг. Хэрэглэгчид хоршооллоо байгуулаад зөвхөн дэлгүүр нээхгүй. Өөрсөддөө хэрэгцээ шаардлагатай байгаа бусад салбарт үйл ажиллагаа явуулах юм. Бензин шатахуун бол манайд бол яаалт ч үгүй бид өөрсдөө орохоос аргагүй. Бид нефтийн монополь компаниудын дур зоргыг хазаарлах ёстой. Үүний тулд сум бүрт, аймгийн төвүүдэд, Эрдэнэт, Дарханд, Улаанбаатарт хэрэглэгчдийн хоршооллоо байгуулъя. Тэгээд дэлгүүрээ нээе. Шатахуун түгээх станцаа баръя. Эмийн сангаа ажиллуулъя. Тэр цагт 300-400 дэлгүүртэй аварга худалдааны сүлжээ бий болно. 300-400 шатахуун түгээх станцтай аварга нефтийн компанитай болно. Эмийн аварга сүлжээ бий болно. Тэр цагт ОХУ шатахууны үнээ буулгалаа. Ерөнхий сайд нь нөгөө хэдэн нефтийн компаниудаа үнээ буулгаачээ гэж царай алдах хэрэг байна уу. Байхгүй. Бид өөрсдөө үнээ буулгана. Бусад компаниуд үнээ буулгахгүй бол тэд дампуурна биз дээ. Ингэж л хэрэглэгчдийн хоршоолол зах зээлийг эрүүлжүүлэх юм.

- Үнэхээр сайхан сонсогдож байна. Уучлаарай гэхдээ бүтнэ гэхэд эргэлзэж байна. Хөрөнгө мөнгө, хүн хүч дутагдах юм шиг санагдаж байна ?

-Аргагүй ээ. Хэдэн зуун дэлгүүр, хэдэн зуун ШТС, хэдэн зуун эмийн сан байгуулахад толгой эргэм их хөрөнгө мөнгө хэрэгтэй нь ойлгомжтой. Гэхдээ сайн анзаарч харвал энэ тийм ч давахгүй даваа биш ээ. Ерөнхий тоогоороор хэдэн зуун дэлгүүр, хэдэн зуун ШТС яригдаад байгаа болохоос нэг суманд нэг л дэлгүүр, нэг л ШТС, нэг л эмийн сан байгуулах тухай юм. Яг энэ өнцөгөөс харвал энэ хөрөнгө санхүүгийн хувьд боломжтой зүйл. Хоршооллын зохион байгуулалт франчайзийн бизнестэй их төстэй. Монголд “Ремакс”, “КФС”, “Бургер Кинг”, цаашлаад “Шангри-Ла”, “Кока Кола” зэрэг дэлхийн брэндүүд орж ирлээ гэдэг. Үнэндээ бол тэдгээр корпорациуд хөрөнгөө оруулж байгаа юм биш. Харин ч тэдэнд Монголчууд эрхээ авах гэж мөнгө төлж байна. Өөрсдийн салбараа байгуулах гэж хөрөнгөө гаргаж байна. Нэг том нэрний дор дэлхий даяар хэдэн мянган хүмүүс, байгууллагууд нэгдэж нэг брэнд, нэг менежмент, нэг бодлогоор үйл ажиллагаа явуулж байна. Хэрэглэгчдийн хоршооллын үйл ажиллагаа яг энэ зарчимаар явна.

- Ингээд хэлсэн харин энэ биелэх боломжтой санагдаж байна шүү?

-Тиймээ энэ боломжтой зүйл. Боломжтой гэдгээ дэлхийн олон орон туршлагаараа харуулчихсан шүү дээ.

-Төр засгийн үүрэг энд байна уу?

Байлгүй яах вэ. Дэлхийн хоршоолол хөгжүүлсэн улс орнууд бүгд төр засгийн түвшиндээ анхаарч, бодлогоор дэмжиж “Хоршооллын хөдөлгөөн” өрнүүлсэн байдаг. Тэдгээр орнуудын хоршооллыг хөгжүүлсэн түүхийг уншиж байхад “Cooperative movement” гэж үг их гарна. Энэ бол нийгмийн хөдөлгөөн. Нийгэм тэр чигтээ хөдөлж хоршооллыг эдийн засгийнхаа салшгүй нэг хэсэг болгож байна. Бүр жинтэй байр суурь эзэлдэг болсон. Кенид анхны хоршоолсон банк байгуулагдахад дүрмийн сангийн босго давах мөнгөгүй байсан. Төрөөс зохих хэмжээний татаас өгч дэмжсэн. Өдгөө тэр Кений хоршоолсон банк улсынхаа тав дахь том банк боллоо. Сингапурын хэрэглэгчдийн хоршоолол төрийн дэмжлэг, зохион байгуулалтын хүчээр боссон. Өдгөө хамгийн том худалдааны сүлжээ боллоо. Манайд төр засгийн бодлого мэдээж маш чухал. Үүний томоор харах хэрэгтэй. Энэ бол улс орны макро түвшиний асуудал юм. Хэрэглэгчдийн хоршооллоор үнийн өсөлтийг хазаарлах гэж байна. Шударга бус худалдааг эрүүлжүүлэх гэж байна. Хүнсний аюулгүй байдлыг шийдэх гэж байна. Тийм болохоор энэ бол яаалт ч үгүй нийгмийн том хөдөлгөөн. Санаагаар болдог бол Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдыг “Хэрэглэгчдийн хоршооллын хөдөлгөөн” өрнүүлээчээ гэж уриалмаар байна. Түрүүн хэлсэн. Нутаг орон бүрт хүрч, хүмүүсийг зохион байгуулалтад оруулж, сургаж бэлтгэхэд маш том дэмжлэг, туслалцаа хэрэгтэй. Төрийн дэмжлэгээр “Төслийн нэгж” байгуулагдаад энэ бүх зохион байгуулалт, сургалтыг хийвэл тэр хэрээр хэрэглэгчдийн хоршоолол амьдрал дээр хурдан биелэлээ олно. “Төр-хувийн хэвшлийн түншлэл” гэдэг шиг “Төр-хоршооллын түншлэл ” гэсэн нэр томъёог хэрэглэх цаг болжээ.

- Ойлгомжтой. Бүх шатандаа дэмжээд хэрэгжүүлбэл болохоор санагдаад байна?

Болохоор барах уу. Гучин жил Монголчуудыг зовоосон үнийн өсөлт гэдэг мангасыг дарах цаг болсон. Ингэхдээ хүмүүст өөрсдөд нь даатга. Бидэнд суралцах, үлгэрлэх дэлхийн улс орнуудын туршлага байна. Засгийн газар, нийслэл, дүүрэг, аймаг, сум зэрэг төрийн бүх шатанд хэрэглэгчдийн хоршооллыг дэмжих нь чухал байна.

- Энэ хаврын нэг том асуудал махны үнийн өсөлт болоод байна. Махны үнийн өсөлтийг хэрэглэгчдийн хоршоолол шийдэх чадвартай юу?

-Шийдэх боломжтой. Бүх сум, аймаг, хотыг бүрхсэн хэрэглэгчдийн хоршоолсон сүлжээ нь нийлүүлэлт, хангамжийн маш сайн дэд бүтцийг бий болгох юм. Түгээлт, нийлүүлэлтийн энэ дэд бүтэц хангамжийн маш үр дүнтэй суваг болж чадна. Малчид мал, мах, сүү, цагаан идээгээ энэ түгээлтийн сувгийг ашиглан шууд хотод хэрэглэгчдийн лангуун дээр хүргэх боломжтой. Ингэснээр дунд нь үнийн өсөлтийг гааруулдаг ченжийн тогтолцоо устана. Махны үнийн нэмэгдлийг тооцоод үзвэл яг малчдын гар дээрээс авах үнэ тийм өндөр биш байгаа. Дунд нь ченжүүд гэх хүмүүсийн нэмсэн үнэ эцсийн үнэ дээр маш том хувийг эзэлдэг. Энэ өндөр нэмсэн үнэ үндсэндээ алга болох юм. Тиймээс махны үнийн өсөлтийг шийдэх шийдэл яах аргагүй хэрэглэгчид бидэнд байна. Төрөөс махны үнийн өсөлтийг шийдэх гэж хувийн компаниудад их хэмжээний хөнгөлөлттэй зээл өгдөг. Гэтэл тийм үр дүнтэй арга байж чаддаггүй. Махны компаниуд яадаг вэ гэхээр хангалттай мал мал авсан хэрнээ чанар муутай хэсэг, эсвэл яс голдуу хэсгийг лангуун дээрээ тавиад гуя, хаа зэрэг цул махыг өндөр үнэтэй зардаг. Тиймээс төр засаг цаашдаа махны үнийн өсөлтийн эсрэг хэрэглэгчдийн хоршооллуудтай хамтарч ажиллабал үр дүнтэй байх болно.

-Ингэхэд махны үйлдвэрүүдэд орон зай байна уу? Ер нь үндэсний үйлдвэрүүдтэй хэрхэн ажиллах вэ?

-Байлгүй яах вэ. Хэрэглэгчдийн хэрэгцээ шаардлагатай нийцсэн эрүүл, чанартай хүнс бараа үйлдвэрлэж байгаа үйлдвэрүүдэд харин ч том боломж байна. Харин чанаргүй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг үйлдвэр, компаниудад орон зай байхгүй болно. Тиймээс чанартай бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг үндэсний компаниуд хэрэглэгчдийн хоршооллуудыг харин ч дэмжих хэрэгтэй. “Төр-хувийн хэвшлийн түншлэл” гэдэг шиг “Хоршоолсон хэрэглэгчид-үндэсний үйлдвэрлэгчдийн түншлэл” гэсэн хамтын ажиллагааны зарчмаа тодорхойлно. Ингэснээр хэрэглэгчид нэг бодлогоор нэг том худалдан авагч болж зохион байгуулалтад орсоноор үндэсний үйлдвэрүүдээ дэмжиж, эх оронч хэрэглээг хэвшүүлж, эх оронч худалдан авалт хийх маш том хүч болох юм. Дахин хэлэе. Үндэсний хэмжээний том худалдан авалт хийх чадвартай сүлжээ бол асар том хүч байх болно.

-За энэ удаагийн ярилцлагаа өндөрлөх үү дээ. Нилээд урт яриа боллоо. Маш сонирхолтой ярилцлага боллоо. Таны санаачилсан хэрэглэгчдийн хоршоолол Монголд хөгжих болтугай. Таньд амжилт хүсэе. Хэрэглэгчийн хувиар би хоршооллын гишүүн аль хэдийн болсон шүү?

-За баярлалаа. Хоршооллынхоо анхны гишүүнтэй болсондоо баяртай байна. Анх л ярилцлагийнхаа эхэнд хэлсэн. Танай хамт олон Монголдоо хэрэгтэй, чухал санал санаачлагуудыг дэмжиж, олон түмэнд хүргэдэгт маш их талархаж байна. Танай хамт олонд ажлийн өндөр амжилт хүсэе.

- Баярлалаа.