УИХ-ын гишүүн, сайд, дарга болох гэж үхэлдэн тэмцдэг нь олон учир шалтгаантай. Б.Чойжилсүрэн шиг хамаг тендер хамчихсан, бизнес нь тултал хөгжчихсөн гарууд бол уйдахдаа, бас нэр төртэй явах гэж сайдын суудлыг үнэлээд ч хамаагүй зүтгэнэ. Д.Энхтүвшин, Л.Энх-Амгалан нар шиг үндэсний томоохон групп корпорациудын эрх ашгийг хамгаалах гэж зүтгэнэ. Зарим нь бүлэглэлийн эгнээг тэлэх гэж орж ирнэ. Зарим нь өөрийнхөө босгосон бизнесийг дэмжих гэж зүтгэнэ. Түүнээс бус жинхэнэ энэ төрийг төр шиг байлгаж, ард түмэнд хэрэгтэй хууль батлуулъя гэж орж ирдэг нь хуруу дарам цөөн байдгийг нуух юун. Э.Бат-Амгалангийн хувьд бол өөрийнхөө бизнесийг дэмжих гэж орж ирсэн байх магадлалтайг Хөрөнгө орлогын мэдүүлэг, бизнесийнх нь цар хүрээ тэлснээс харж болно. Энэ тухай хойш дурдах болно.

Тэр УИХ-ын гишүүн болох гэж зовоогүй байж Дүүргийн Засаг дарга болох гэж мөн ч их зүтгэсэн. Зүтгэл талаар болоогүй ч хоёр удаагийн томилгоо нь бүтэлгүйтсэн. Түүнийг 2017 оны гуравдугаар сарын 6-нд тухайн үеийн Хотын дарга асан С.Батболд Баянзүрх дүүргийн Засаг даргаар томилж, хэдхэн цаг ажилласнаар түүхэнд бичигдсэн хүн. Учир нь тус томилгоог “хууль бус” хэмээн шүүхээс түдгэлзүүлсэн. Хойшид ч дэлхий дээр дүүргийн Засаг даргаар хамгийн богино хугацаанд ажилласан хүнээр нэрлэгдэх байх. Эх сурвалжууд хоёр гурав хоног Засаг даргаар ажилласан гэдэг бол үнэн хэрэгтээ түүнийг томилсон тушаалыг хэдхэн цагийн дараа шүүхээс хүчингүй болгосон гэдэг. Тэр үүгээрээ улс төрийн түүхэнд үлдэнэ. Түүнээс бус сайнаар үлдэх боломж өнөөдөртөө лав харагдахгүй аж. Улс төрд анх татсан шан, гаргасан мөр зам нь ч сайнаар дурсахад хэцүү юм билээ. Нөгөө талаас хэдхэн цагийн дотор шүүх хүчний байгууллагаас шийдвэр гаргаж байна гэдэг цаад тал ихээхэн хүчтэй байсан хэрэг болов уу. Түүнээс Монгол Улсад аливаа асуудлыг шүүхээр тунгаан шийдвэр нь хэдхэн цагийн дотор гарч байсан түүх байхгүй.

Э.Бат-Амгаланг хоёр дахь удаагаа буюу 2019 оны дөрөвдүгээр сарын 1-нд Хотын даргаар ажиллаж байсан С.Амарсайхан захирамж гарган, түүнийг дүүргийн Засаг даргаар томилсон ч тамгаа авч чадаагүй, асуудал замхарсан. Уг нь Хотын дарга асан С.Амарсайхан НИТХ-д тэргүүлэгчээр хамтран ажиллаж байсан угшил нэгт нөхрөө дарга болгочихоор зүтгүүлсэн ч анхнаасаа хуулийн өмнө хүчгүйдэж байсан бололтой. Тодотгож хэлбэл тэр хууль бусаар дүүргийн эрхийг хоёр удаа авах гэж оролдоод дийлээгүй хэрэг. Ийм л нэг нөхөр дүүргийн дарга болох гэж олон жил зүтгээд чадаагүй ч дүүргийн иргэдээ парламентад төлөөлөхөөр орж ирсэн нь олон нийтэд таалагдахгүй байна. Таалагдахгүй байх олон шалтгаан байгаагаас дүүргээ найман жил “хараасан” хүн гэдгийг онцолж болно. Юуны өмнө түүнийг дүүрэг, нийслэлд иргэдээ төлөөлж ажиллаж байсан туршлагатай гэх нэртэй ч академик хүрээнд ажил өрнүүлэх эрэмбэгүй нэгэн хэмээн хамтрагчид нь хэлдэг. Чухам юуных гэдгийг мэдэхгүй юм. Тэгвэл сүүлийн найман жил Баянзүрх дүүргийн МАН-ын дарга, НИТХ-ын төлөөлөгч, тэргүүлэгчээр ажилласан цаг хугацааг авч үзье. Энэ хугацаанд Э.Бат-Амгалан найман жил дүүргийн эрх баригчдаа харлуулах, муулах ажиллагааг гарамгай зохион байгуулснаас өөр гавьяа үгүй гэж намтарт нь бууж байна. Тэгээд ч бүхий л шатанд эрх барьж байсан улс төрийн хүчин эртнээсээ л сайн нэртэй салж байгаагүй учраас АН болон дүүргийн даргаар ажиллаж байсан Д.Пүрэвдаваа, Т.Баясах нарын нөхөд ч сайн нэртэй салаагүй. Энэ бүхний ар талд Э.Бат-Амгалангийн баг байсан хэмээн олон нийт харддаг. Нэгэнтээ “Баянзүрх дүүргийн Засаг дарга Д.Пүрэвдаваа Тамгын газрын эмэгтэй ажилтнаа зодлоо, зодуулсан бүсгүй жирэмсэн байсан нь асуудлыг улам бүр хүндрүүлсэн” гэх мэт мэдээлэл үе үе цацагддаг байсан. Мөн “Дүүргийн Засаг дарга Д.Пүрэвдаваа өрөөнд нь орж ирсэн иргэнийг үгийн муухайгаар харааж, түлхэж хөөж гаргав” гэх мэдээлэл ч гардаг байв. Эдгээр мэдээлэл нь үндэслэлтэй харагдах бичлэг бүхий, нотлох баримттай хөдөлшгүй зүйл байдаг учраас баянзүрхчүүд төдийгүй ард түмэн хүлээн зөвшөөрдөг. Гэвч эдгээр үйл явдал нь дүүргийн МАН-ын даргаар ажиллаж байсан Э.Бат-Амгалантай шууд бус утгаараа холбогддог. Учир нь түлхэж зодуулдаг, хараалгаж зүхүүлдэг нөхөд нь дүүргийн МАН-ыг тэргүүлэгчдийн зүгээс тавьсан туршуул байсан бололтой гэх эх сурвалжийн мэдээлэл бий. Чухам Э.Бат-Амгаланг “Засаг даргын өрөөнд орж өдөж байгаад зодуулчихаад ир” гээд хүн явуулж байхыг хараагүй учраас мэдэх юм алга. Гэхдээ энэ асуудал түүнтэй хамт дүүргийн намд зүтгэж байсан нөхдийн зүгээс гаргаж тавьсан гэх хардлага дүүргийн МАН-ын төлөөлөгч нарын дунд байдаг бололтой. Тэгээд ч Засаг дарга асан Д.Пүрэвдавааг хүн зодсон хэргээр шүүхээс ямар нэгэн ял зэм оноогоогүйг бодоход тун магадлалтай мэдээлэл юм. Энэ утгаараа бол Э.Бат-Амгалан гэх гишүүн дүүргийн хэмжээнд “харааж зүхснээс” өөрөөр ажиллаж чадаагүй байж парламентын түв­шинд ажиллаж чадах уу гэдэг асуу­дал үүснэ. Бүхэл бүтэн дүүргийг харлуулах ажиллагааг найман жил амжилттай зохион байгуулсан хүн өдгөө парламентад Монгол Улсыг харлуулах уу, яах вэ. Үндэсний хэмжээний зүйл болно.

Баянзүрх дүүргийн 2012-2020 оны сөрөг хүчин МАН бол энэ мэт ажлаа сайн хийсэн учраас АН аль ч шатны сонгуульд амжилт үзүүлсэнгүй. Д.Пүрэвдаваа УИХ-ын сонгуульд өвдөг шороодож гулсаад Орон нутгийн сонгуульд орсон ч намаа ялалтад хүргэж чадсангүй. Уг нь өнгөрөгч найман жилийн алдаа оноог адилхан үүрч төрийн ажлыг таг гацаачихалгүй өнөөдөрт авчирсан хүмүүс. Тэгтлээ мандуулах гавьяа түй ч үгүй л дээ. Гэхдээ тээглэж унах бартаагүй ажиллаж үлдээсэн. Товчхондоо бусад дүүргийн адил улсын төсвийн болон бусад хөрөнгийн хүрээнд адил тэнцүү ажлаа гүйцэтгэж ирсэн л хүмүүс. Гагцхүү сөрөг хүчин сайн харлуулсан учраас бусад дүүргээс хамгийн муу муухай харагдаж байгаа хэрэг.Нэг зүйлийг тодотгоход зөвхөн эрх барьж байгаа хэдээ муулахаас гадна “Баянзүрх дүүргийн бүх ажил зогссон, иргэдийн эрүүл мэнд доройтсон” гээд бүхий л зүйлийг байнга харлуулсан хүмүүс. Өнгөрөгч 30 жилийн түүхэнд аль ч шатанд ямар ч сөрөг хүчин амжилттай ажиллаж байсан түүх байхгүй. Гагцхүү эрх баригчдынхаа хийсэн гэгээлэг зүйлийг харлуулах, алдааг нь ял болгохын төлөө ажилладаг муу зуршлыг тэд тодоос тод харуулсан. Тиймдээ ч өнөөдөр нийслэлдээ томд тооцогдох хэрээр ажил үйлсээрээ тааруухан хэмээгдэх дүүрэг бол Баянзүрх болсон. Өдгөө ч тус дүүргийн Засаг даргаар Э.Бат-Амгалангийн багаас Н.Баярмөнх сонгогдон ажиллаж байна. Түүний хувьд аанай л найман жил дүүргийнхээ гэгээлэг бүхнийг харлуулах багт ажилласан хүн болов уу. Тэгэхээр Э.Бат-Амгалан гэх нөхөр улстөрчийн хувьд сөрөг хүчний үүргээ сайн биелүүлж байна гээд найман жил өөрийг нь төрийн гурван шатанд дөрвөн удаа сонгосон баянзүрхчүүдээ “хараасан” улс төрийн намтартай хүн. “Монгол хүн амныхаа билгээр” гэдэг дээ.

Харин Баянзүрх дүүргээс УИХ-д орж ирсэн даруйд дүүргээ “харааж” зүхэхээ больсон байна лээ. Өдгөө хоёр дахь удаагаа УИХ-д сонгогдсон учраас бүр ч хараахаа больсон. “Хараах” бүү хэл Баянзүрх дүүргийн 60 жилийн ойг тэмдэглэхэд туг нь болж, олон жил завсарлаад байсан “Баянзүрх хайрхны хишиг” барилдааныг сэргээн зохион байгуулж, хойшид өөрөө санхүүжүүлэн зохион байгуулж байхаа Бөхийн өргөөний хойно амлана билээ.

Хувь хүн талаасаа ямар хүн бэ гэхээр барин тавин хэлэх зүйл алга. Бид ямар Э.Бат-Амгалантай нийлээд бүхэл бүтэн дүүрэг “харааж” үзсэн биш, яаж мэдэх билээ. Ямартай ч тэрээр бизнесийн салбараас улс төрд хөл тавьсан. Аль тэртээ 2002-оноос “Баян хадат тур” компанийн захирлаар ажиллаж байгаад 2008 онд гэнэт Баянзүрх дүүргийн Тамгын газарт Үйлдвэрлэл үйлчилгээний хэлстийн даргаар томилогдож, үүний зэрэгцээ дүүргийн Иргэдийн хуралд төлөөлөгч болсон хүн. Үнэн хэрэгтээ МАН-д, төрийн албанд хаалгаар бус тооноор орж ирээд суусан нөхөр гэдэг нь эндээс харагдана. Ямар нэгэн байдлаар өргөж түлхүүлж улс төрд хөл тавьсан Э.Бат-Амгалан улам бүр барьцаа ахиулж, 2010 онд Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгийн орлогч дарга, 2020 он хүртэл “Чингис хаан” олон улсын нисэх буудлын Гадаад харилцааны хэлтсийн даргаар ажиллаж, улс төрийн байр сууриа бэхжүүлэх, бэлээ зузаалах ажлаа амжуулсан нэгэн бололтой юм. Уг нь тэр бүхэл бүтээн дүүрэг бүү хэл хүн хараагаад байхааргүй Олон улсын диполматч, эрх зүйч гэсэн хос мэргэжилтэй юм билээ. Хуульч эрх зүйч хүн бол яг ном журмын дагуу ажиллахаас хүн харааж зүхэх ёс зүй ч байхгүй. Нөгөө талаар диполматч хүн бол ерөөсөө эелдэг харьцахын нэгэн том үндэс биз дээ. Түүний эзэмшсэн хоёр мэргэжил бол харааж зүхэхээс асар хол сэтгэхүй, ёс зүйтэй болгох учиртай. Тийм ч болгодог. Гэтэл тэр эсрэгээрээ явсан учраас сургуульдаа сураагүй ч юм шиг. Сурсан ч ойлгоогүй төгссөн мэт харагдана.

Хэтэвчний хэмжээ бол томорсоор байгааг эх сурвалж хэлнэ лээ. Э.Бат-Амгалан НИТХ-ын төлөөлөгч байхдаа буюу 2019 онд жилдээ 172 сая төгрөгийн орлоготой, 1.2 тэрбум төгрөгийн нэг орон сууцтай, 5.2 сая төгрөгийн хадаламжтай, 614 сая төгрөгийн өр зээлтэй гэж мэдүүлсэн байдаг.

Тэр гэхдээ бизнестэй. Түүний аав Б.Энхтайван, эхнэр Б.Заяа хоёрын нэр дээр байдаг “Батхаан” гэх зочид буудалтай. “Варьете” чуулгын ар талд байрладаг гэхээр хүмүүс гадарлах байх. Мөн Баянзүрх дүүрэгт “Кемпински” зочид буудлын ард “Батхаан центр” гэх баар, караокетэй. Энэ зочид буудал, баар, караокеноос жилдээ чамгүй ашиг олчихдог. Харин Э.Бат-Амгалан УИХ-ын гишүүн болсныхоо дараа буюу 2022 онд жилд 1.4 тэрбум төгрөгийн орлоготой, 2.5 тэрбум төгрөгийн нэг орон сууцтай, 362 сая төгрөгийн хадгаламжтай, өр зээлгүй, бусдаас 300 сая төгрөгийн авлагатай гэж мэдүүлсэн нь парламентад ирээд хэтэвч хэрхэн зузаарсныг илтгэнэ.

Түмэн олон парламентад орж ирээд огцом баяжсан гэж байгаа болохоос бус тэр бизнес эрхэлдэг гэдгийг бас мартаж болохгүй. Тодотговол, “Опту” ХХК-д хувь эзэмшдэг төдийгүй тус компани нь 2021 онд Баянзүрх дүүргийн 8, 16-р хороо буюу Улаанхуарангийн эцэст “Кайду молл” гэх 10 давхар худалдаа, үйлчилгээний төвийг ашиглалтад оруулсан гэхээр эрхэм гишүүний орлого өсөхгүй яах юм. Мөн компани нь 2022 оноос““Кайду молл”-ынхоо замын урд найман блок, 23 давхар, нийт 966 айлын “Кайду сити” хотхоныг барьж байгаа гэхээр чамгүй хөрөнгөлөг нэгэн гэдэг нь харагдана.

Мөн хэтэвч нь зузаарч байгаагийн нэгэн шалтгаан нь төрсөн дүү Э.Батбаяртай гарцаагүй холбогдоно. Бас л ахынхаа хойноос замнаж яваа нөхөр. Э.Батбаяр нь “Эрдэнэс тавантолгой” компанийн Хөрөнгийн зах зээлийн газрын захирал, АНУ дахь Элчин сайдын яаманд консул, Сангийн яамны орлогын газрын захирал, ХХААХҮЯ-ны харьяа Хөдөө аж ахуйг дэмжих сангийн гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байсан. Үүгээр ч зогсохгүй тэр эхнэр Э.Энхмаагийнхаа нэр дээр “Би Эй Ти девелопмент партнерс” компанийг байгуулж, тус компани нь “Бльюмон металс” компанийн дөрвөн хувьцаа эзэмшигчийн нэг болсон. Мөн эхнэрийнхээ нэр дээр “Квантум электрик монголиа” компанийг үүсгэн байгуулсан. “Квантум электрик монголиа” компани нь аанай “Бльюмон металс” компанийн дөрвөн хувьцаа эзэмшигчийн нэг болжээ.

Хамгийн гол нь “Бльюмон металс” нь “Зэс эрдэнийн хувь” компанийн 70 хувийг эзэмшдэг, үлдсэн 30 хувийг нь Орхон аймгийн 24 мянган иргэн эзэмшдэг. “Зэс эрдэнийн хувь” нь 2022 онд “Эрдэнэт үйлдвэр”-ийн зэсийн хүдрийн овоолгыг ашиглан жилд 10 мянган тонн катодын зэс үйлдвэрлэх үйлдвэр барьж, ашиглалтад оруулсан бөгөөд жилийн борлуулалтын орлого нь 300 орчим тэрбум төгрөг гээд бодохоор Э.Бат-Амгалан гишүүн баяжихгүй яах юм. Үе үеийн парламентад анир чимээгүйхэн бизнесээ хөөгөөд явж байдаг нөхөд байдаг даа. Шаардлага гарвал хэтэвч нимгэн гишүүддээ гараа сунгаад томоохон асуудлаа шийдчихнэ. Ерөөсөө бизнесээ зохицуулах гэж л төрд орж ирдэг хүмүүс өдгөө ч байсаар байна. Э.Бат-Амгалан бол тэдний нэг.

Түүнийг 2023 оны нэгдүгээр сард “Хууль зүйн байнгын хорооны хуралдаанд оролцохдоо согтуу байсан. Энэ үеэр Б.Пүрэвдорж гишүүнтэй ширүүн маргалдсан. Маргааныг нь тухайн үед Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар таслан зогсоож, өрөөнд нь хүргэж өгсөн" гэх мэдээлэл гарсан. Гэвч Э.Бат-Амгалан гишүүн өөрөө болон нэр дурдагдсан хүмүүс, УИХ-ын Ёс зүй, сахилга хариуцлагын байнгын хорооны дарга түүнийг согтуу байсан гэдгийг няцааж, нотлохыг шаардаж байв.

Тэр өөрөө ч “Нэгдүгээрт, би огт архи амсдаггүй. Намайг таньдаг хүмүүс бүгд мэдэж байгаа. Хоёрдугаарт, архи уусан бол уучлал гуйх чадвар надад байгаа. Б.Пүрэвдорж гишүүнтэй маргаж, чанга дуугаар ярьсан нь үнэн. Бид хоёрын дунд муудалцсан зүйл байхгүй. Ажил хэргийн маргаан гарсан. Би ханиадтай байгаа. Найтаах үед ганц нэг зураг аваад нийгмийн сүлжээнд тавьсан байна лээ. Эзнийг нь олно гэж бодож байгаа. Архи уудаггүй хүнийг уусан гээд байгаа нь улс төр юм болов уу. Манай тойргийн иргэд юмыг ялгаж салгаж ойлгодог болсон. Миний хувьд айж ичээд байх юм байгүй. Санасан бодсон юм аа шууд хэлчихдэг. Б.Пүрэвдорж гишүүн Хууль зүйн байнгын хороог АН-ынханд өг гэж ярьсан. Энэ чинь хуультай дэгтэй гэдгийг хэлсэн” хэмээн няцааж байв.

Энэ нь согтуу байсан ч дүүрсэн хэрэг. Ингэж л 2020-2024 он хүртэл парламентад ажиллахдаа ганцхан удаа сенсаци тарьснаас өөр зүйлгүй дараагийн парламентад сууж байна. Э.Бат-Амгалан амьдралын хөрсөн дээр буучих, тэнд хэрэг болох ганц хууль санаачилсангүй. Төрд буглаж бугшсан хууль бус зүйлийг ил болгох гэж оролдсонгүй. Харьцуулж үзэхээр адилхан карьертай, нэг дүүргээс сонгогдсон Б.Энхбаяр нь гэхэд хууль бус баримт факт дэлгээд явж л байна. Түүний хувьд ингэх ямар ч шаардлага алга. Хууль санаачлах, батлуулах бүр ч шаардлага алга.

С.Ууганбаяр