Хувийн хэвшилд байгаа стратегийн ордуудын 34-50 хувийг төрийн мэдэлд авах ажиллагаа өрнөөд байгаа. Өрнөх ч юу байхав. Одоогийн байдлаар төрийн мэдэлд авчихсан хувь эзэмшил үгүй ч Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Н.Учрал болон Засгийн газрын бүрэн эрхт төлөөлөгч гэх Ж.Батзандан нар улстөржих замаар үе үехэн мэдээлэл хийх заналхийх хоёрын дунд л ажил өрнөж байна. Харин энэ дуулианаар Ховд аймагт хятадууд олборлолт явуулж байгаа Хөшөөтийн уурхайг стратегийн ордод бүртгэж авах, улмаар түүний эзэн болох гэсэн санаархал гэтэж эхэлсэн ч байхыг үгүйсгэхгүй. Энэ нь өнөөдөр ч өрнөж байгаа ажил биш. Хэдэн жилийн өмнөөс УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж, гишүүн асан Ш.Адьшаа, УИХ-ын гишүүн, сайд С.Бямбацогт нар үе үехэн УИХ-ын чуулганы хуралдаан дээр энэ тухай дуулгах болсон зүйл.

Чухамхүү ард түмнийхээ хөрөнгөнд хайртайдаа стратегид бүртгэж авах гээд байна уу, С.Бямбацогт тэргүүтэй нөхдүүд өөрсдийн гарт оруулах гээд байна уу гэх мэтээр шуугиан дэгдээд намдсан юм. Харин одоо стратегийн ордуудын эзэмшил хувийг төрд авах сургаар энэ “өвчин” ч сэдэрч эхэлсэн гэдгийг эх сурвалж хэлж байна. Тэгэхээр одоо ховдчуудыг УИХ-д удаа дараа төлөөлж байгаа УИХ-ын гишүүн, Батлан хамгаалахын сайд С.Бямбацогт, мөн УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж, УИХ-ын гишүүн Э.Болормаа нараас асуух хэрэгтэй. Тухайлбал, ховдчууд өөрсдийгөө төлөөлж байгаа гурван гишүүнээс “Чухам яагаад Хөшөөтийг стратегийн ордод бүртгэж авах гээд байгаа юм. Энэ нь бидэнд чамгүй ашиг тусаа өгч байгаа төсөл учраас та бүхэн төрд авах нэрийдлээр өөрсдийн болгохгүй гэх баталгаа байна уу” гэх зэргээр нээлттэй асууж хариултаа авах хэрэгтэй. Энэ бол ховдчуудын болон бусдын хардлага. Тэр тусмаа энэ тухай өнгөрөгч парламентын үеэс үе үе дурдах болсон УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогтыг хардах эрх нь хэнд ч бий. Үнэхээр өөрсдөө санаархаагүй бол тодорхой байр сууриа илэрхийлэх хэрэгтэй гэдгийг ховдчууд хэлж байна.

“Хөшөөтийг стратегийн ордод бүртгэж авна” гэдэг нь Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэр шиг улстөрчдийн шахааны талбар болгоно. “Эрдэнэс Тавантолгой” шиг нүүрсний хулгай үүрлэсэн орд газар болгоно гэсэн үг. Тэнд хэтдээ улстөрчдийн томилгоо, тэдний хамаарал бүхий тээврийн болон бусад компаниуд ажиллахаас эгэл жирийн иргэдийн компани, аж ахуйн нэгж ажиллаж чадахгүйд хүрнэ. Энэхүү төсөл нь ховдчуудад хэрхэн үр өгөөжөө өгч аижлладаг тухай дурдах хэрэгтэй. “МоЭнКо” компани нь аймгийн хэмжээнд ачаа тээврийн салбарын хөгжлийг шинэ шатанд гаргаж, одоогийн байдлаар Ховд аймгийн 26 аж ахуйн нэгжийн 1100 жолооч тээвэр хийж, үйлчилгээ үзүүлдэг ч талаар болно.

Зөвхөн Ховд аймгийн гэснээс өдгөө тус уурхайд 2759 хүн ажиллаж байгаагийн 90 шахам хувь нь Ховд аймгийн иргэд бий. Үүний цаана гэр бүл, хамаатан садан нь байгаа гэхээр багадаа 10 гаруй мянган хүний амьдрал ахуйг өргөж тэтгэж яваа уурхай. Үүнээс гадна орон нутгийн болон улсын төсөвт ихээхэн хэмжээний орлого төвлөрүүлж, Монгол Улсын Засгийн газраас тодруулдаг “ТОП-100” аж ахуйн нэгжээр сүүлийн зургаан жил шалгаран, хариуцлагатай уул уурхай эрхэлж байгаа компани юм.

Үүгээр ч тогтохгүй орон нутгийн аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтын ажиллагаа өрнүүлж, худалдан авалтаа зөвхөн орон нутгаас хийж байна. Тухайлбал, 2023 онд гэхэд 418,6 тэрбум төгрөгийн бараа, ажил үйлчилгээг орон нутгаас худалдан аваад байгаа нь илтгэнэ. Хөшөөтийн уурхайн хүнс үйлдвэрлэдэг, уурхайчдын ажлын хувцас оёдог компаниуд цөөнгүй хүнийг ажлын байраар ханган ажилладаг. Хэрвээ “стратегийн ордод бүртгэх” нэрээр улс төр, бизнесийн бүлэглэл орд газрыг авах юм бол эдгээр үйлдвэр дампуурахаас эхлээд олон сөрөг зүйл болно. Ажиллах хүчний цалин хөлснөөс гадна орон нутагт хийж байгаа худалдан авалтын мөнгөн дүнгээс ямархан үйл ажиллагаа явуулдаг компани вэ гэдгийг харж болно.

Тус компани нь “Хөшөөт хөгжил сан”-гаар дамжуулан Ховд аймгийн хэмжээнд олон төсөл арга хэмжээг амжилттай зохион байгуулж, нийт 23.2 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулсан. Тус сангаар дамжуулан, 2017-2023 онд төр захиргаа, сургууль, эмнэлгийн барилгын засвар, дулаан болон цахилгааны шугам сүлжээ шинэчлэх, цогцолбор босгох, оюутны тэтгэлэгт хөтөлбөр зарлах, сумдад багийн төв барих, гэрэлтүүлэг, эрүүл мэндийн тусламж, цагдаа болон түргэн тусламжийн машин тэрэг авч өгөх гээд нийгмийн бүхий л салбарт хүрч ажилласан. Мөн “Олон үндэстэн ястны өв соёл”, “Үйлчлүүлэгчид ээлтэй орчин”, төр захиргаа, аймгийн Иргэдийн хурлын төлөөлөгчдийн чадварыг дээшлүүлэх гээд олон хөтөлбөрт хөрөнгө оруулж хамтарч ажилласан нь ихээхэн үр дүнтэй байгааг ховдчууд ярьж байна. Зөвхөн “Хөшөөт хөгжил сан”-гаар дамжуулан, 400 гаруй төсөл хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлжээ.

Мэдээж хэрэг, тоо баримт дурдах нь зүйн хэрэг байх. Тиймээс “МоЭнКо” компанийн улсын болон орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлсэн татварын орлого ч чамгүй жин дарна. Тэгвэл 2022 онд улсын төсөвт 113.7 тэрбум төгрөг, 2023 онд 122.6 тэрбум төгрөгийн татвар төлжээ. Харин Ховд аймгийн төсөвт 2007-2023 онд нийт 41.4 тэрбум төгрөг төвлөрүүлснээс 2022 онд 14.4 тэрбум төгрөг, 2023 онд 12.8 тэрбум төгрөгийн татвар тус тус төвлөрүүлсэн гэхээр аргагүй л аймаг орон нутгаар тогтохгүй үндэсний хэмжээний аж ахуйн нэгжийн цар хүрээ харагддаг.

Ийм өндөр хэмжээнд хариуцлагатай уул уурхай эрхэлж, орон нутгийн эдийн засгийг тодорхойлж буй жишиг орд газрыг “Стратегийн ордод бүртгэх” тухай ярьж байгаагийн цаана улс төр, бизнес бүлэглэлийн эрх ашиг байх өндөр магадлалтай. Түүнийг нь ховдчуудын итгэлээ өгч, сэтгэлээрээ сонгон, Төрийн түшээ болгосон УИХ-ын гишүүд нь илэрхийлж ирсэн нь бүр ч сонин.

Б.Наран