Дурсамж унших сайхан. Тэр тусмаа суусан явсан дурсгалт нутаг, уулзаж учирсан ахан дүүс, анд нөхдийн тухай уншиж суух нь даанч амттай л даа. Чингэхийн шалтгаан нь сэтгүүлч, яруу найрагч Э.Эрдэнэдалайн “Маргаашийн намтар” нэхэн тэмдэглэл, сэрэг дурсамжийн ном миний өмнө байна. Үнэнийг хэлэхэд ном уншихдаа алгуурхан хийгээд өчүүхнээ мэдэхгүй баахан чамлангуй миний хувьд “Маргаашийн намтар”-ийг сөхсөн даруйд л дуртай идээ ундаагаа таалж байгаа мэт уншиж орхилоо. Э.Эрдэнэдалайн он цагийн дурсамж дотроос уншигч таны оюуны мэлмийд очиж буй “Маргаашийн намтар"-ыг унших олон шалтгаан байна. Юуны өмнө уг дурсамжуудад гол төлөв миний болон бидний уйлж дуулж явсан дурсгалт газар, дурлаж гуниж явсан тэр л газар шороон дээр зогсоод тэнгэр болсон “гэрэлт хөвгүүд”-ээ санааширан үгүйлэх агшин юм.

Нөгөө нэг шалтгаан нь Тахилч З.Алтангэрэл агснаас эхлээд Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч, эмч Х.Цэрэндорж, А.Эрдэнэ-Очир, зохиолч Г.Цэдэвдорж, Ж.Заяабаатар, Г.Цагаандэрэм, П.Бөхтбат, Д.Содномдорж, нэрт жүжигчин Б.Төмөрбаатар, нэрт морин хуурч З.Чулуунбаатар гээд бүгд л танил дотно хүмүүс. Эдгээр “Дорноговийн гэрэлт хөвгүүд”-тэй бүгдтэй нь сэтгэл ижилсүүлж, холоос сураг сонсон баясаж, ойроос хөөрөг зөрүүлэн хөөрөлдөж явж. Зарим нэгэнтэй нь бишгүй л хундага тулгаж явснаа ч нуух юун.

Мөн нэг шалтгаан нь Э.Эрдэнэдалай өөрөө судалгааны ажилд чамгүй нухлагдсан бичиг номын хүний хувьд дурсамжаа элдэв хачиргүй, товч бөгөөд тодорхой, хэл найруулга, үг сонголт гээд өөлөх зүйлгүй бичиж. Үүнээс гадна уншигчийг хөтлөн уншуулах гээд ямар нэгэн уянга, халил ч оруулсангүй. Гагцхүү өөрийнхөө шадарлаж явсан эрхэм хүмүүсийн тухай хуудуугүй үнэнийг бичихийг зорьсон нь илт байгаа нь уншихаас өөр аргагүй.

Ийм гурван шалтгааны улмаас “Маргаашийн намтар"-ыг уншчих нь тэр. Аливаа зүйлд шалтгаан хэрэгтэй биз дээ. Тахилч З.Алтангэрэлтэй тийм ойр дотно яваагүй ч нутаг усны ах дүүсийн хувиар мэнд устай л байв. Тиймдээ ч Э.Эрдэнэдалайн “Тахилчаа дагахуй” дурсамжаас би олон зүйл мэдэж авлаа. Чухам хэдий хэрийн он цаг, ямар шалгуур гатлаад өдгөө бидний үед “Тахилч” хэмээн хүндлэлийн дээдэд заларч явсныг товчхон бөгөөд тодорхой ойлгож байх жишээтэй. Хүн ер нь уншин цэнгэхээс гадна мэдээлэл авах, мэдээлэл авахаас гадна цэнгэх гэдэг хоёр шалтгаантай л уншдаг байх.

Мэдээж хэрэг, “Маргаашийн намтар"-т А.Эрдэнэ-Очирт зориулсан “Ахынхаа цуглуулсан хорвоод дүү нь амьдарнам”, Ж.Заяабаатар ахад зориулсан “Бүрх малгайтай Хавт Хасар” гэх мэт олон бичвэрийг уншаад он цагийн тэртээгээс дурсамж сэргэхийн зэрэгцээ хөнгөн санааширал, заримдаа инээмсэглэл авчирч байгаа нь сайхан хэрэг. “Ахынхаа цуглуулсан хорвоод дүү нь амьдарнам” дурсамжийг уншихаар өнөөх л Зохиолчдын хороо, А.Эрдэнэ-Очирын сэтгэл хөглөрч байдаг өрөө, Х.Зандраабайдий ахын умгар өрөө, орсон гарсан нөхөд гээд бүгд л сэтгэлийн гүнээс урган гарч байх юм. Анх “Утга зохиол, урлаг” сониныг гаргаж эхэлсэн Сүхбаатар дүүргийн дэргэдэх редакци, “Алтаргана” хэвлэлийн бирж, Залуучуудын холбооны урд талаас орох муу умгар өрөөнд А.Шартолгой ах, А.Лхагва найрагч хэдүүл хүүрнэж суусан. Хүрээ хот төдийгүй алс холын замд ч аяны дөрөө харшуулж явсан гээд юу эс хөндөгдөх билээ.

“Бүрх малгайтай Хавт Хасар”-ыг уншихад муу Заяа ах минь тэртээх он жилийн цаанаас инээмсэглэсээр ороод ирж байна. “Ах нь Хасар роман бичиж байгаа” гээд явах. Анх “Алтан-Өд” шагнал авсныхаа маргааш үүрээр над руу утас цохиж, “Соёлын төв өргөөний тэнд хүрээд ир” гэх. Хэзээ ч хамаагүй Шандаас ирээд “Ах нь сониноо хэвлүүлэх гэж ирсэн. Хоёулаа Хэвлэлийн хүрээлэн оръё” гэх. Тэгснээ өөрөө уухгүй байсан ч “Чи шартаа юу” гэж өдөх. Бидний дурсамж хүрээ хотоор хязгаарлагдах биш. Дорноговь аймгийн хилийн сумдаар 14 хоног явж гээд Заяа ахтайгаа олон сайхан дурсамж бүтээсэн. Үүнийг Э.Эрдэнэдалайн “Маргаашийн дурсамж” хэмээх ном хөндөж, бодлын хоймроор тэр чигт нь хөглөрүүлж орхилоо.

За тэгээд Г.Цагаандэрэм ахтай, муу Бөхөө ахтайгаа, Д.Содномдорж ахтайгаа нэрт жүжигчин Б.Төмөрбаатар ахтай, нэрт морин хуурч З.Чулуунбаатар ахтай гээд бүгд л миний сэтгэлд ямар нэгэн гал өрдөж, дурсамж бүтээсэн хүмүүс учраас “Маргаашийн намтар"-т саатах машид таатай байлаа. Энэ л учир шалтгааны улмаас номыг бүтээгч хөвгүүн өөрөө “Ертөнцийн дүрс бүхэнд гэрэл ба сүүдэр бий хэмээн санаж агаарын ордонд мандагч наранд залбирнам. Болзоогүй цагийг хураан энэрч хоосон дүрсийг ч номын чанарт нийтгэн ойлгоном. Хүний тухай бодохын тулд сэтгэлийн агаарыг тунгалагжуулан, гар дахь бийрийг амьсуулан хөдөлгөж, өчүүхэн авьяасыг дэгжээрүүлэн сарыг түшин ажин түжин суух авай” хэмээн бичсэн биз ээ.

С.Ууганбаяр