Амьдралын алга дарамхан оршин тогтнохуйг алд алдаар ахиулж алсхан болгож өгсөн ачтан бол Ангийн багш Дамбын Төрбат. Амьдралын алаг бор хөрсөн дээрээс өсөж өндийсөн энэ эрхэм бол ёстой л бичиж туурвихын үйлэнд дөрлүүлж төрсөн нэгэн гэж боддог. Тиймдээ ч Дэндэвийн Пүрэвдорж багш “Ном бүтээх бол Дамбын Төрбатын хувь юм” хэмээсэн биз ээ. Оюутан ахуй цагтаа бид үе үе багшийнд очиж хоног төөрүүлнэ. Өөрөө гал тогоондоо үзэж тарж байгаад хоол хийж өгнө, дараа нь номынхоо өрөөнд ор засаж өгчихөөд нэг шил архи задалж орхиод явна. Энэ нь Шүрээ эгчээс /Эхнэр Л.Шүрэнцэцэг/ нууж байгаа боловч нөгөө талд өөрсдийгөө яруу найрагч хэмээн хэтийдүүлж, бор дарс хүртэх болсон шавь нартаа найр тавьж байгаа хэрэг. Бид яриа өрнүүлэх зуур шурдхийн орж ирээд нэг татчихаад явна.

Би хэрдээ л эрт босно. Намайг босоход багш аль эрт босчихсон, сонингийн бор цаасыг олноор нь нугалчихсан бичиж сууснаа надад хандан, “Хэзээ яруу найрагч, зохиолч болно,оо. Эрт босож байгаач. Та нарыг унтаж байхад ийм шүлэг бичлээ” гээд уншиж өгнө. Эсвэл өнөөх л романуудаа бичээд эхэлчихсэн байна, нөгөө бол дуусгачихсан гээд инээж сууна. Ингэж л тэр үүр шөнийн заагаар олон олон зохиолоо бичсэн. Анхны шүлгийн түүвэр нь хүү Т.Зөнбилэгийг төрдөг 1983 онд “Улаан жигүүр” нэртэй гарч байсан гэдэг.

Д.Төрбат багш шиг утга зохиолын бүхий л төрлөөр, боть ботиор туурвисан хүн тийм ч олон байхгүй. Анх 1986 онд “Могойн чуулган” романаа бичиж эхэлсэн цагаас хойш “Хулганы зиндаа”, “Үхэр унасан бурхад”, “Морин зэрэглээ” тэргүүтэн 12 жилээр нэрийдсэн 12 роман бичсэн. Үүнээс гадна “Мутрын адис”, “Сунтагийн адис” хоймсон роман, “Маршалын нууц товчоо” цуврал роман, “Дондогдулам”, “Пагмадулам”, “Гэнэнпил” намтар роман зэрэг олон бүтээл туурвисан. “Могойн чуулган” бол яах аргагүй романы төрөлд шинэчлэл авчирсан бүтээл төдийгүй Дамбын Төрбат гэж үргэлжилсэн үгийн нэгэн том зохиолч төрөн гарсныг тунхагласан явдал байв. Багшийнхаа энэ мэт олон бүтээлийг эхлэхэд дэргэд нь байж төгсгөхөд нь бас байж.

Д.Төрбат багш угаасаа хүн ялгаж харьцах биш. Багшаа гээд хүрээд очихоор ахмад залуу гэхгүй “Өвгөөн наашаа суу” гээд өнөөх зохиолынхоо санаа оноог ярина. Эргүүлээд биднээс юу бичиж байгааг шалгаана, бас зөвлөнө. Цааш хадуурвал, бор дарсаа хуваагаад хүртчихнэ. Бидэнд яриагүй сэдэв гэж байхгүй л дээ. Гэхдээ багшийн яриа бүхний ар талд ухаарал сургамж байдаг нь өдгөө бидний үзэг түшиж, үг хэлхэж яваагийн нэгэн утга учир гэж боддог. Тэр ч бүү хэл биднийг бичиж сургах гэж “Хүмүүс” сонин дээр “Хатан цэцгийн тээрэм” гэж тууж цувралаар бичүүлж эхэлсэн юм. Нэг дугаарт сонины тал илүү нүүр бичнэ. Бидний бичих ч гэж дээ, утга найруулга гэж таарухан зүйлсийг маань харж байгаад багш л гол төлөв шударчихна. Харин бичлэгийнх нь шагналыг бид авна. Багшийн энэ явдал нь намайг сонины ертөнцтэй танилцуулж, улмаар өнөөдрийг хүртэл өдөр тутмын сонинд ажиллаж, энэ айлаар амьдралаа залгуулж яваа гэж боддог.

Нэг удаа сургуулийн хэмжээнд урлагийн үзлэг гээч юм болж, би анги шагайвал багш ганцаараа нэлээд баргар царайлан “Наашаа суу” гэж байна. Би “Багшаа урлагийн үзлэг болж байна, хоёулаа тийш очъё” гэвэл “Чиний хэрэг тэнд байхгүй ээ. Ангийнхныхаа хувцасыг харж бай” гээд ширээн доогуур гараа явуулж байна. Цоожлоод гарчихаж болох ч хувцас харах сонирхол нь тэр ширээн дор байж л дээ. Тэгснээ “Сая манай Дундговийн С.Дашням хөндлөн хөллөчихөөд уулзаад явлаа” хамт дуурийн цомнол тавихаар боллоо. Би “Бодончар мунхаг” нэртэй дуурь бичиж байгаа. Чи цомнол бич” гээд хоёул уран бүтээлийн яриа өрнүүлж суутал ангийнхны шуугин орж ирэх чимээ яриа сарниулж орхив. Тэгээд ч хаалга нь нээлттэй ангийн үүдээр Д.Пүрэвдорж багш явж харагдахаар багш ч над руу сэмхэн дохиод бослоо. Бууриа сэлгэх гэж байгаа нь тэр. Пүүжээ багшийг бие засах газар орсон даруй өөрийнхөө ширээн дээр байх номон завсараас хэдэн төгрөг аваад л гарч өглөө.

Тэр Д.Пүрэвдорж багшаас ихээхэн эмээнэ. Бусад хэнтэй боловч хээ шаагүй харьцана. Д.Пүрэвдорж багштай багш шавь гэхээсээ илүүтэй эцсийн зам хүртэл хүү шиг нь байсан даа. Цомнол гэснээс тэр “Гүн гэрийн гүнж”, “Боржигин сэцэн”, “Харц хатан” тэргүүтэн дуурийн цомнолууд бичиж, Хөгжмийн зохиолч Б.Шарав, З.Хангал гээд авьяас билгийн хүүдийнүүдтэй үерхэнэ. Уг нь тэр амьдралдаа “Чи миний хайртай цэцэг” хэмээх ганцхан дууг Шүрээ эгчид зориулж бичсэн. Хөгжмийн зохиолч З.Хангал түүний “Ирж яваа цаг” киноны хөгжмийг лав бичсэн юм даг. Тэр Монголын дэлгэцийн уран бүтээлд “Галын урсгал”, “Ирж яваа цаг” тэргүүтэй олон кино зохиол бичиж томоохон хувь нэмэр оруулсан зохиолч.

“Ирж яваа цаг”-ийг үзэхээр түүний төрж өссөн Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын Төгрөг хайрхан, Төгрөгийн хонхорт очсон мэт сэтгэгдэл төрнө. Аргагүй л монгол ахуйг сийлж үлдээсэн кино урлагийн шилдэг бүтээлүүдийн нэг гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Киноны гол дүр болох Багаяа бол түүний овог болсон нагац ах Дамба. “Ирж яваа цаг”-ийн Нэгдлийн дарга, Шадав, Готов, Шагдар гээд бүгд түүний нутаг ус, нэг голынхоо хүмүүсийг сэтгэлдээ дүрсэлж бичсэн дүрүүд мөн. Маралмаа ч түүний анхны хайрын дүр байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ энэ тухай асууж амжаагүй явна. Наяад оны сүүл ерээд он бол түүний уран бүтээлийн оргил үе байсан гэж боддог.

Монголын зохиолчдын эвлэл хэмээх том айлыг удирдаж, Монголын уран зохиол хэвлэлийн газрыг тэргүүлж, ийн явахдаа хойч үеэ чамгүй дэмжсэн дээ. Наяад оныхны шилийг дарж гарч ирсэн ерээд оны залуусын номыг “Зөн”, “Совин” цувралаар хүргэж, олонд танилцуулсан хүн бол Д.Төрбат багш. Тухайн үеийн нийгмийн байдал, эдийн засгийн нөхцөл ном хэвлэх нь бүү хэл шүлэг тэрлэх дэвтэр, мөр гаргах үзэг авахад ч бэрх байсан цаг. Тэр ийм л цагийн хэвлийд авьяасыг дэмжиж, В.Батбаяр агсны “Цээжний морьд”, А.Эрдэнэ-Очир агсны “Эрх сэтгэл”, Г.Аюурзанын “Балчир шүлгүүд”, Б.Галсансүхийн “”Хүн судлал” гээд ерээд онд гарч ирсэн олон залуусын номыг уншигчийн гар дээр тавьсан ачыг эрх биш тэд санаж явах учиртай ч зарим нэг нь ус цацаж байсныг мэдэх. Үүнээс гадна эртний сайхан сурвалж бичиг “Нууц товчоо”-ноос эхлээд өдгөө бидний үе хүртэл монголын уран зохиолыг дээжлэн 108 боть болгочихсон. Энэ бол маш том ажил. Үүнийг Д.Төрбат багш зориглон барьж аваагүй бол өнөөдөр юу л бол... Өөрөө болохоор Д.Нямаа, П.Бадарч, Д.Мягмар, Х.Сампилдэндэв, Д.Цэнд, Ц.Хасбаатар, Л.Түдэв нарын санаа гэж хэлдэг. Ямартай ч түүнд энэ ажлыг удирдан зохион байгуулсан томоос том гавьяа бий. Бас л залуу ч байсан байх, зоригтой ч байж цагийн хатууд Зохиолчдын байрыг дэнчинд тавьж “Монгол банк”-наас 17 сая төгрөгийн зээл авч, 108 ботио хэвлүүлчихээд төлчихсөн л юм даа. Утга зохиолын жинхэнэ сор болсон бурхдыг амьд ахуйд нь утга зохиолоо дээжлүүлэн 108 ботид багтаачихсан нь гавьяа байхаас яахав.

Тэр Монголын зохиолчдын эвлэлийн 2001 оны Их хуралдаанаар Гүйцэтгэх захирлын ажлаа өгсөн. Тухайн хугацаанд түүнийг шар хэвлэлээр нэг хэсэг ноолсон. Энэ үед тэр нэлээд халмагдуухан “Би дүү нараа чадлынхаа хэрээр дэмжсэн дээ. Намайг ингэж боорлох ямар хэрэг байна” хэмээн хоолой зангируулж байсан. Хоолой зангируулсан гэснээс түүний нулимс их ойрхон. Хөгжмийн зохиолч З.Хангалыг дурсаад уйлна. Ээжийгээ, Багаяагаа дурсаад нулимс унагаана. Хөгжмийн зохиолч Б.Шаравыг бие барахад “Би одоо хэнтэйгээ уран бүтээл хийх юм бэ” гээд уйлж л суусан. Д.Пүрэвдорж багшийг тэнгэрт дэвшихэд “Юу ч үгүй хоосон болчихлоо. Их том нөмөр нөөлөг маань байхгүй боллоо” хэмээн уйлж л суусан.

Авьяас билгийг асар их хэмжээнд авч төрсөн шигээ маш хөдөлмөрч хүн. Ямар сайндаа л бүр хожим МУИС-ийн Сэтгүүлчийн ангид шалгалт өгч тэнцээд төгсөж байхав дээ. Уг нь тэр Эрдэнэдалай суманд бага сургууль, Дундговийн төвд 10 жилийн сургууль төгсөөд Барилгын техник мэргэжлийн сургуульд сурч 1973 онд цэргийн албанд мордсон хүн. Ингээд цагдаа болж, МҮОНРТ-д харуулын цагдаагаар ажиллах үеэс л харуулын постон дээр наяад оны төлөөлөл болсон залуус, одоогийн алдар суутнууд бүгд л цугладаг байсан гэдэг. Энд хөг авч, улмаар 30 насны босго алхасан хойноо МУИС-ийг төгсөөд “Залуучуудын үнэн” сонинд очиход нь нутгийн ах, Төрийн шагналт яруу найрагч Долгорын Нямаа гуай угтаж дэмжсэн юм. Монголын зохиолчдын эвлэлийг тэргүүлэх болсон нь ч Д.Нямаа найрагчийн дэм тус ихээхэн байсан. Тэр Д.Нямаа гуайг “Ням дарга”, “Ням ах” гэх зэргээр ихээхэн хүндлэнэ. Ер нь бол анх утга зохиолд зүг мөрийг нь гаргасан хүн бол “Сэтгэлд гал байхад зууханд гал олдоно” хэмээн дуун алдсан нэрт найрагч Ламжавын Лувсандорж юм. Эндээс МУИС-ийн утга зохиолын дугуйлангаас Дэндэвийн Пүрэвдоржтой багш шавь болсон юм билээ.

Энэ дугуйланд өнөөх л Цагдаагийн постны муу умгар өрөөнд үймэж явсан Чимэдравдангийн Мягмарсүрэн, Цэндийн Чимэддорж, Барнангийн Доржпалам, Данзангийн Нямаа, Даваасүрэнгийн Чинзориг, Очирбатын Дашбалбар, Бямбажавын Энхтуяа, Ламжавын Мягмарсүрэн нар ч уг дугуйланд ирцгээж гээд түүний уран бүтээлийн эх ундарга улам л элбэг дэлбэг болж байсан намтартай хүн. Намайг бол утга зохиолд хөтөлж оруулсан хүн нь Д.Төрбат багш. Улаанбаатар оюутан болоод байсан дүүгээ эргэхээр Багшийн сургууль дээр ирэхэд “Миний нутаг сайхан” яруу найргийн наадмын зарын дагуу шүлэг өгтөл шүлгээ дуудах 25 хүн дотор нэр байсанд ихэд баярлаж билээ. Ингээд Ц.Бавуудорж тэргүүтэй хэдэн найрагчтай шүлгээ уншихад наадмын шүүгчээр Х.Сампилдэндэв, Д.Төрбат багш, Б.Ичинхорлоо нар шүүгчээр сууж таарсан. Наадмын дараа Д.Төрбат багш Зохиолчдын хороон дээр очиж уулзаарай гэхэд ихээхэн сүрдэж байсан. Хөдөөд яарахгүйхэн хотод хэд хоносон нөхөр хэдэн муу халтар шүлгээ бариад нутгийн найрагч С.Боргилоор замчлуулаад багш дээр очиход тэр үзэж үзэж, “Шүлгээ бич, болж байна. Сургуульд сурах хүсэл байвал Д.Пүрэвдорж багш Монголын нууц товчоо сургууль байгуулсан. Олон сайхан авьяастай залуус байгаа” гэнэ. Ингэж л малын бэлчээрээс ирсэн нөхөр шуудхан л оюутан болж, тэр тусмаа Д.Төрбат багшийн даасан ангид ижил олон нөхөдтэйгөө тохой залган суух болсон юм даа. Ангийн багш бол намайг малын бэлчээрээс шуудхан л Монголын зохиолчдын эвлэл хэмээх их айлын босгоор хөтлөөд оруулчихсан хүн. Багш маань хэзээ ч аанай л үгийн шидэд биширч, утгын гүнд умбаж сууна. Энэ л хэрээр насны хойморт налайн тухалж, намтар түүхээ арван арванаар хэлхэн бичсээр байх нь дамжиггүй.

С. Ууганбаяр